بازخوانی نقش هویت اجتماعی در ساخت فضای جمعی (نمونه مورد مطالعه: میدان نقش جهان اصفهان به‌مثابۀ فضای جمعی عصر صفوی)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 گروه معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، ایران.

2 گروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران غرب، ایران.

3 گروه هنر، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

فضاهای جمعی هر تمدن ازجمله مباحث مهم در تعیین هویت اجتماعی آن عصر است و تاریخ اجتماعی زمینه ای هدایتگر در شکل گیری و موفقیت این فضاهاست. برای بازیابی هویت ازدست‌رفتۀ اقوام با توجه به حفظ تسلسل هویت تاریخی، می توان به گذشته رجوع و خوانشی مجدد از نشانه ها و معانی نهفته در کالبد نمود. در دورۀ صفوی علی رغم استفاده از قوه قهریه و تصرف در اموال عمومی در رونداحداث میدان نقش جهان، این فضا پس از مدتی مورداستقبال قرارگرفت که آثار آن تا به امروز باقی است. این مقاله در پی یافتن چگونگی اثرگذاری حکومت صفوی در استحاله معنای فضا و ایجاد هویت اجتماعی فضاهای جمعی است. به‌عبارت‌دیگر پرسش از چگونگی ساخت هویت اجتماعی ویژه عصر صفوی و نقش آن در ساخت فضای جمعی مطلوب این پژوهش بوده است . پژوهش حاضر بر اساس مطالعۀ اسنادی و کتابخانه ای از روش پژوهش تاریخ اجتماعی، به تأثیرات گرایش های اجتماعی در معماری می پردازد. به این منظور پس از معرفی بن‌مایه فکری حکومت صفوى، نتایج اجتماعیِ حاصل از این اندیشه ها و اثرات آن بر معماری فضای جمعی و مقبولیت اجتماعی آن بررسی قرار می‌گیرد. این تحقیق بر این فرض استوار است که اقداماتی که از لحاظ سیاسی و فرهنگی در جهت ایجاد یکپارچگی دینی و فرهنگی انجام شده است، بیشترین تأثیر را در هویت‌بخشی به فضاهای جمعی داشته است. نتیجه حاصل ازین پژوهش روشن ساخت که فضای جمعی عصر صفوی از لحاظ عوامل زمانی شکل گیری شامل سه بعد سیاسی، دینی و سرزمینی و از منظر علت‌ها در رویۀ اجتماعی شامل سه بخش نظام‌مند کالبدی و فضایی و ساخت است و این عوامل منجر گردید که فضاهای جمعی این دوران واجد ویژگی‌های منحصر به فردی شود که جز در نگاه حاکمان، رفته رفته از دید مخاطبان فضا نیز مشروعیت و هویتی اجتماعی یافت.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Study on the Role of Social Identity in Creation of a Public Space (Case study: Naghsh-e-Jahan Square in Isfahan as a Public Space of the Safavid Era)

نویسندگان [English]

  • Babak Barkhordar 1
  • Leila Zare 2
  • Seyed Mostafa Mokhtabad 3
1 Faculty of Art and Architetcture, Islamic Azad University, West Tehran Branch, Tehran, Iran.
2 Faculty of Art and Architetcture, Islamic Azad University, West Tehran Branch, Tehran, Iran.
3 Faculty of Art and Architecture, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The Public spaces of each civilization are among the important issues in determining the social identity of that era and social history is a guiding background in the formation and success of these spaces. In order to recover the lost identity of the tribes, considering the preservation of the historical identity sequence, it is possible to refer to the past and re-read the signs and meanings hidden in the body. In the Safavid period, despite the use of force and seizure of public property in the process of construction of Naghsh-e-Jahan Square, this space was welcomed after a while, the effects of which remain to this day. This article seeks to find out how the Safavid government influenced the transformation of the meaning of space and the creation of social identity of Public spaces. In other words, the question has been how to construct a special social identity of the Safavid era and its role in constructing the desired Public space of this research. The present study, based on a documentary and library study of the social history research method, deals with the effects of social tendencies in architecture. For this purpose, after introducing the intellectual foundation of the Safavid government, the social results of these ideas and its effects on the architecture of the Public space and its social acceptance are examined. This research is based on the assumption that the measures taken politically and culturally to create religious and cultural integration have had the greatest impact on the identification of Public spaces. The result of this study made it clear that thePublic space of the Safavid era in terms of time factors of formation includes three dimensions of political, religious and territorial and in terms of causes in social practice includes three systematic parts of physical and spatial and construction and these factors led to collective spaces. This period should have unique characteristics that, except in the eyes of the rulers, gradually gained legitimacy and social identity from the point of view of the space audience

کلیدواژه‌ها [English]

  • Social identity
  • Safavid
  • Public Space
  • Social History
  • Naghsh-e-Jahan Square
فهرست منابع
اشراقی، فیروز. (1378). اصفهان از دید سیاحان خارجی. اصفهان: انتشارات آتروپات.
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله. (1350). نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار (به اهتمام احسان اشراقی). تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اندیشه، هاشم. (1395). مستشرقین و تأثیر آن‌ها بر تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی. دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های کاربردی در علوم تربیتی و مطالعات رفتاری و آسیب‌های اجتماعی ایران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی سروش حکمت مرتضوی.
اولئاریوس، آدام. (1379) سفرنامه آدام اولئاریوس (ترجمۀ حسین کردبچه). تهران: انتشارات هیرمند.
باقری بهشتی، شیدا. (1385). شهرهای جدید شهرهای بدون خاطره. منتشر شده در مجموعه مقالات همایش بین‌المللی شهرهای جدید. تهران: انتشارات شرکت عمران شهرهای جدید. ص 61-68.
برخوردار، بابک؛ زارع، لیلا و مختاباد امرئی، سیدمصطفی. (1399). واکاوی معیارهای مطلوبیت در فضاهای جمعی اصفهان عصر صفوی، نمونه موردی: فضاهای جمعی بافت تاریخی اصفهان. منظر، 12(50)، 16-27.
پیرنیا، محمدکریم.(1383). سبک‌شناسی معماری ایرانی (تدوین غلامحسین معماریان). چاپ اول. تهران: معمار.
تاورنیه، ژان باتیست. (1336). سفرنامۀ تاورنیه (ترجمۀ ابوتراب نوری). اصفهان: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
ترکاشوند، عباس؛ جهانبخش، حیدر و کریمی نژاد، مریم. (1396). بازشناسی مؤلفه‌های تأثیرگذار بر شکل‌گیری هویت و خاطره جمعی در فضاهای شهری پیرامون پل‌های تاریخی. معماری و شهرسازی ایران، 8(1)، 5-14.
ترکمان، احمد؛ قائد، مجتبی و شمتوب، سوگل. (1396). پاتوق، فضای جمعی شهری و معماری و محل تعاملات اجتماعی و فرهنگی (نمونه موردی شهر برازجان). برنامه‌ریزی شهری، 8(31)، 225-248.
توبه‌یانی، ابراهیم و الویری، محسن. (1396). واکاوی نسبت هویت سرزمینی و عناصر مشروعیت بخش اجتماعی در اندیشۀ صفویان. مطالعات اجتماعی، 5(2)، 89-111.
جنکینز، ریچارد. (1381). هویت اجتماعی (ترجمۀ تورج یاراحمدی). چاپ اول. تهران: نشر شیرازه.
حافظ نیا، محمدرضا و ولی قلی‌زاده، علی. (1386). دولت صفوی و هویت ایرانی. مطالعات ملی، 8(4)، 3- 28.
حبیبی، سید محسن و سید برنجی، سیده کهربا. (1395). رابطۀ بین خاطره‌انگیزی و مشارکت اجتماعی در بازآفرینی هویت شهری، نمونۀ موردی: میدان شهرداری رشت. معماری و شهرسازی آرمانشهر، (17)، 329-342.
حسنی میان‌رودی، نسیم؛ ماجدی، حمید؛ سعیده زرآبادی، زهرا سادات و زیاری، یوسفعلی. (1396). واکاوی مفهوم خاطرۀ جمعی و بازیابی آن در فضاهای شهری با رویکرد نشانه شناسی (نمونه موردی میدان حسن آباد). باغ نظر، 14(56)، 17-32.
شفقی، سیروس. (1381). جغرافیای اصفهان. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
شفقی، سیروس. (1386). ساختار و توسعۀ اصفهان عصر صفویه (منتشرشده در مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه). چاپ دوم. اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
دلاواله، پیتر. (1370). سفرنامۀ پیترو دلاواله (ترجمۀ شعاع‌الدین شفا). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
راپاپورت، ایموس. (1388). انسان‌شناسی مسکن (ترجمۀ خسرو افضلیان). تهران: حرفه هنرمند.
رنجبر، احسان؛ آزرم، زهرا و مارتی کازانواس، میکل. (1398). کندوکاوی در ماهیت دگرگونی فضاهای شهری در شهرهای تاریخی ایران، مورد مطالعه: شهر اصفهان. باغ نظر، 16(73)، 4-29.
زندیه، حسن. (۱۳۹۰). تاریخ اجتماعی. تاریخ اسلام، 12(1 و 2)، 161-182.
شاردن، ژان. (۱۳۳۵). سیاحتنامۀ شاردن (ترجمۀ محمد عباسی). تهران: امیرکبیر.
شایسته فر، مهناز. (1384). عناصر هنر شیعی در کتیبه‌نگاری تیموریان و صفویان. تهران: مؤسسۀ مطالعات فرهنگی.
شهابی، علی؛ ایوبی، رضا و قلعه نویی، محمود. (1395). فضای باز میدان نقش جهان؛ ارزش ها و مسئله‌ها.  باغ نظر، 13(44)، 53-64.
شهابی نژاد، علی. (1398). سیر شکل‌گیری میدان نقش‌جهان اصفهان. مطالعات معماری ایران، (15)، 113-132.
طالبی، ژاله. (1383). روابط اجتماعی در فضاهای شهری. نامۀ علوم اجتماعی، 24(24)، 161-180.
فلامکی، محمد منصور. (1392). شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب. تهران: نشر فضا.
علم الهدایی، پروین. (1396). بررسی تأثیر اقلیم بر معماری دورۀ صفوی با تکیه بر شهر اصفهان. دومین همایش بین‌المللی و چهارمین همایش ملی پژوهش‌های مدیریت و علوم انسانی، تهران، دانشگاه تهران.
کمپفر، انگلبرت. (۱۳۶۰). سفرنامۀ کمپفر به ایران (ترجمۀ کیکاووس جهانداری). تهران: خوارزمی.
گالدیری، اوژینو. (1361). عالی قاپو (ترجمۀ عبدالله جبل عاملی). تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
گدار، آندره. (1375). آثار ایران (ترجمۀ ابوالحسن سروقدمقدم). چاپ چهارم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
گلابچـی، محمود و شـاهرودی، عباسـعلی. (1389). مقدمـه ای بـر تکنولوژی و هویـت. روزنامۀ اعتماد ملی؛ بـه نقـل از پایـگاه هنـری تبیـان، تاریخ مراجعه: 10/8/1399، قابل دسترس در: www.Tebyan-zn.ir/Art.html.
متولی، محمد؛ حسن‌بیگی، محمد و حسین‌آبادی فراهانی، شبنم. (1396). نقش باورهای شیعی در معماری عصر صفوی. پژوهش‌نامۀ تاریخ تشیع، 1(6)، 77-91.
مدنی‌پور، علی. (1392). طراحی فضای شهری، نگرشی بر فرایندی اجتماعی و مکانی (ترجمۀ فرهاد مرتضایی). تهران: انتشارات پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
محمودی نژاد، هادی. (1388). فضا و مکان در طراحی شهری. تهران: انتشارات هله.
مختارزاده، صفورا؛ قلعه‌نویی، محمود و خیرالدین، رضا. (1397). کاوش الگوی مفهومی سنجش انسجام فرم و ساختار کالبدی شهر و تبیین اصول آن. باغ نظر، 15(66)، 63-76.
معماریان، غلامحسین. (1392). سیری در مبانی نظری معماری (چاپ هشتم). تهران: انتشارات سروش دانش.
مک چسنی، آر. دی. (1377). احداث اصفهان عباسی در متون صفوی (ترجمۀ مهرداد محمودزاده). رواق، (1)، 67-93.
منافلویان، ساناز و ستارزاده، داریوش. (1393). نقش فضاهای شهری در بروز تعاملات اجتماعی با رویکرد هویت جمعی. اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعۀ پایدار، انجمن فضای معماری نو ایران، تهران.
نیکزاد طهرانی، علی اکبر و حمزه، حسین. (۱۳۹۵). تشیع و تاریخ اجتماعی ایرانیان در عصر صفوی. شیعه‌پژوهی، 2(6)، 125-150.
هنرفر، لطف‌الله. (1363). میدان نقش‌جهان. تهران: انتشارات خوشه.

Stets, J. E. & Burke, P. J. (2000). Identity theory and social identity theory. Social Psycholigy Quarterly, 63(3), 224-237.
Turner, J. C. (1999). Some Current Issues in Research on Social Identity and Self Categorization Theory. In N. Ellemers, R. Spears & B. Doosje (eds.), Social Identity: Context, Commitment, Content. London: Blackwell Publishers.
Vugt, V. M. & Hart, M. C. (2004). Social Identity as social clue: The origins of group loyalty. Journal of Personality and Social Psychology, 86(4), 585-598.