بررسی سیر تحولات و تغییرات سازمان فضایی شهر مشهد

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد معماری منظر، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران

2 پژوهشگر دکتری معماری منظر، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران

چکیده

شهر مشهد به عنوان یکی از شهرهای تاریخی ایران، در قرن 3 هجری قمری در حاشیه روستای طوس و تابران پدیدار گشت. توسعه و گسترش شهر مشهد در طول تاریخ همواره به مرکزیت حرم مطهر امام رضا (ع) بوده است. در واقع حرم به عنوان هسته و مرکز شهر نقشی تعیین کننده جهت چگونه شکل گیری سازمان فضایی شهر را داشته است. این پژوهش با دیدگاه کل نگر به شهر از منظر تحولات سازمان فضایی، قصد داشته که به بررسی تاریخی-تحلیلی چگونگی تغییرات شالوده کلی شهر مشهد بپردازد و پیامد های آن را در از بین رفتن اجتماع هویت‌مند شهری در ارکان سازمان فضایی شامل : مرکز، ساختار، محلات و قلمرو شهری، مورد بررسی قرار می دهد. در نگاه کل نگر، شهر نظامی منسجم از اجزای مرتبط با هم است که هر جزء نقشی بر عده داشته و همه در راستای تحقق هدفی واحد نقش خود را ایفا می کنند. با توجه به مطالعات کتابخانه ای و بررسی تحولات تحلیلی صورت گرفته در پژوهش، به نظر می رسد تحولات سازمان فضایی شهر مشهد از دوران صفوی تا به امروز، به خصوص در نیم قرن اخیر پیامدهای مخربی مانند از بین رفتن بافت منسجم شهر مشهد در مرکز و توسعه لجام گسیخته و بی مرزی در قلمرو شهری را به دنبال داشته است. مداخلاتی که به‌واسطه طرح های توسعه شهری و توسعه مرکز مذهبی به مثابه عنصر قدرتمند، موجبات تخریب اجتماع و بافت هویت‌مند ساکنان قدیمی مشهد و مهیا کردن آن برای زائر به جای مجاور شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigation of developments and changes in Mashhad Spatial Organization

نویسندگان [English]

  • Mohammad javad Nattagh 1
  • Mahdi Hosseinzadeh 2
1 Master's degree in Landscape Architecture, Faculty of Fine Arts University of Tehran, Iran
2 Ph.D. Candidate in Landscape Architecture, Faculty of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Abstract
A city is a socializing process that creates civilization, so mere physical formation and development cannot lead to the development of a town. Cities are a collection of interconnected organs formed by an identity community. The city is a cohesive and relative whole; each part plays an important role. Every sector plays its part in achieving a unique goal. In systematic analysis, the city consists of the elements that make up its spatial organization. In Iran's traditional cities, for example, bazaars have formed a longitudinal structure along the direction of the town. In contrast, religious centers such as shrines and mosques have included circular designs in the middle of cities.
As one of Iran's historical cities, Mashhad emerged in the 3rd century AH on the outskirts of the Toos and Tabaran villages. The development and expansion of Mashhad throughout history have always been affected by the town's religious center (the holy shrine of Imam Reza ). During the city's development, the sacred shrine of Imam Reza played a decisive role in how the city's spatial organization was formed and changed. Since Mashhad's formation, urban development has always originated in the central zone. Consequently, a cohesive and homogeneous relationship with the surrounding environment has been a characteristic of holy shrines during the urban development. The city constituents always served this place, such as neighborhoods and access roads. Since the Safavid era, the continuous organic relationship between the center and other Mashhad Urban Spatial Organization components has been broken due to fundamental changes in urban development plans and governmental interventions, which this study try to clarify.
This study seeks to conduct a historical-analytical investigation of how Mashhad's broad foundation formed, changed, and contributed to the destruction of Mashhad's urban identity community within the region's constituent parts, including its center, structure, neighborhoods, and urban realm.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mashhad
  • City: Spatial
  • organization:constituents
آذری، عباس؛ براتی، ناصر؛ میرمعینی، مهدی و محمدی اوجان، شادی. ( 1396). بررسی الگوی حضورپذیری در حرم‌های مقدس و بافت پیرامونی آن‌ها. نمونه موردی: حرم مطهر امام رضا (ع) در شهر مشهد مقدس. اولین همایش بین‌المللی معماری و شهرسازی جهان اسلام در عصر جهانی‌شدن ، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران.
آتشین‌بار، محمد؛ منصوری، سید امیر و شیبانی، مهدی. (1391). نظم، عنصر اصلی در تحلیل علمی منظر خیابان.باغ نظر، 9(23)، 93-102.
ابرقویی‌فرد، حمیده و منصوری، سید امیر. (1400). بازخوانی مؤلفه‌های سازندۀ سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه‌های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری. منظر. 13(55) 20-29.
ابن اثیر، عزالدین على. (1368). تاریخ کامل، تاریخ بزرگ اسلام و ایران (ترجمۀ ابوالقاسم حالت). ج. هجدهم و بیستم. تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علمی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (۱۳6۲). مطلع‌الشمس (به اهتمام تیمور برهان لیمو دهی). تهران: انتشارات فرهنگسرا.
حاتمی‌نژاد، حسین؛ پوراحمد، احمد؛ زیاری، کرامت‌الله و بهبودی مقدم، حسین. (1400). تحلیل تحولات فضایی بخش مرکزی شهر تهران براساس نظریۀ پیچیدگی. آمایش جغرافیایی فضا، 11(41)، 23-42.
حسینی، سیدهاشم. (1390). چهارباغ مشهد تیموری در آیینۀ تاریخ. پژوهش‌های تاریخی، 3(2)، 73-88.
حکیم الممالک، علینقی بن اسماعیل. (۱۳۵۶). روزنامۀ سفرخراسان (زیر نظر ایرج افشار). تهران : انتشارات فرهنگ ایران زمین.
خانیکوف، نیکولای ولادیمیر ویچ. (۱۳۷۵). سفرنامۀ خانیکوف: گزارش سفر به بخش جنوبی و آسیای مرکزی (ترجمۀ اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه). مشهد: آستان قدس رضوی.
رضوانی، علیرضا. (1384). درجست وجوی هویت شهری مشهد. تهران: انتشارات وزارت مسکن و شهرسازی.
دالمانی، هنری رنه. (1378). از خراسان تا بختیاری (ترجمۀ غلامرضا سعیدی). ج. دوم. تهران: نشر طاووس.
سیدی، مهدی. (1378). تاریخ شهر مشهد (از آغار تا مشروطه). تهران: انتشارات جامی.
فریزر، جیمز بیلی. (1366) سفرنامۀ فریزر (سفر زمستانی) (ترجمۀ منوچهر امیری). تهران: انتشارات توس.
کیانی، محمدیوسف. (۱۳۷۶). پایتخت های ایران. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
مک‌گرگر، سی ام. (1366). شرح سفری به ایالت خراسان و شمال‌غربی افغانستان (ترجمۀ مجید مهدی‌زاده). ج. اول. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
مدرس رضوی، محمدتقی؛ فیاض، علی‌اکبر؛ مویدی، سیدعلی؛ مولوی، عبدالحمید و فرخ، محمود. (1388). مشهد در آغاز قرن چهارده خورشیدی: مشهور به گزارش مکتب شاهپور. مشهد: نشرآهنگ قلم مشهد.
مخلص، فرنوش. (۱۳۹۶). ساختار چندهسته‌ای مدینه‌های مراکش. هنر و تمدن شرق، ۵(۱۲)، ۱۵-۲۲.
منصوری، سید امیر. (1386). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، 4(7)، 50-60 .
منصوری، سید امیر. (۱۳۹۲). سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران. هنر و تمدن شرق، ۱(۱)، ۵۱-۶۲ .
منصوری، سید امیر و دیزانی، احسان. (۱۳۹۵). سیر تحول سازمان فضایی شهر قزوین از ابتدا تا دوران معاصر. چاپ اول. تهران: پژوهشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی نظر.
منصوری، سیدامیر و محمدزاده، شبنم. (1396). تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دورۀ قاجار. باغ نظر، 14(51)، 21-32.
منصوری، سیدامیر. (1399). سازمان فضایی شهر ایرانی دورۀ اسلامی. تهران: پژوهشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی نظر.
منصوری، سید امیر و همتی، مرتضی. (1399). ارزیابی تعابیر پژوهشگران فارسی‌زبان د‌ر بیان مفهوم سازمان فضایی شهر.باغ نظر، 17(92) ، 5-18.
Al-salim, Kh. (2021). Philosophy of Spatial Organization/ the Holy City Case Study. IOSR Journal of Humanities And Social Science (IOSR-JHSS), 26(1), 17-27.
Alshehri, A. (2018) .Ottoman Spatial Organization of the pre-modern City of Medina. ABE Journal, (13).
Crawford, R. (2016). What can complexity theory tell us about urban planning?, In New Zealand Productivity Commission Research Note 2016/2.
Darwent, D. F. (1965). Urban growth about socio-economic development and westernization: a case study of the city of Mashad, Iran (Unpublished Ph.D. Thesis in Architecture). Durham University, Durham, England.
Keimanesh, T. (2011). Pilgrimage, power, and identity of the place Mashhad (UPublished Post-Master Thesis in Urbanism). Delft University of Technology (TU Delft), Delft, Netherlands.
Maroufi, H., & Rosina, E. (2017). Cities Hosting Holy Shrines: the Impact of Pilgrimage on Urban Form. ICONARP International Journal of Architecture and Planning, 5, 30–44.
Hiscock, M. & Cohen, D. B. ( 2018). Visual imagery and dream recall. Journal of Research in Personality, 7(2), 179-188.
Moroni, S. (2015). Complexity and the inherent limits of explanation and prediction. Planning Theory, 14(3), 248-276.
Moroni, S. & Cozzolino, S. (2019). Action and the city. Emergence, complexity, planning. Cities, 90, 42-51.
Nilufar, F.( 2010). Urban Morphology of Dhaka City: Spatial Dynamics of Growing City and the Urban Cor Presented in the International Seminar on the Celebration of 400 Years of the Capital Dhaka, Asiatic Society, February 2010, Dhaka.
Şefika Şule, E. & Nihan, P. (2019). Chaos, Complexity and Leadership 2017 Explorations of Chaos and Complexity Theory. Germany:Springer.