بازشناسی نقش‌های منظرین بام در شهرهای ایرانی، بازشناسی از طریق بررسی مستندنگاری‌ها، آثار ادبی- هنری و نمونه موردی

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد معماری منظر، دانشکدۀ مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجائی، تهران، ایران.

2 کارشناس ارشد معماری منظر، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

3 استادیار، عضو هیئت علمی دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران.

چکیده

شهرهای ایرانی گنجینه‌ای غنی از تجربیات موفق معماری و شهری هستند. این شهرها از مؤلفه‌های بی‌شماری، از مقیاس خرد تا کلان تشکیل شده‌اند. تا کنون غالب این عناصر مورد توجه پژوهشگران واقع شده‌اند و بسته به موضوع پژوهش به جنبه‌هایی از آن‌ها پرداخته‌ شده‌است. اما در این میان «بام» به عنوان یکی از مهم‌ترین فضاهای خانه‌ و شهرهای ایرانی که واجد کارکردها و پتانسیل‌های بی‌شماری - به ویژه در حوزة منظر- بوده‌، مغفول مانده‌ است. لذا، این پژوهش بر آن است تا با استفاده از تحلیل‌ها و بررسی مستندات، نقش یا نقش‌های منظرین فراموش‌شده و اصلی بام در شهرهای ایرانی را شناسایی کند. به اعتقاد نگارندگان، بام در خانه‌های ایرانی تنها پوششی برای فضاهای زیرین با نقش سازه‌ای صرف نبوده‌است لذا، پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سؤال است که نقش یا نقش‌های منظرین بام‌ در شهرهای ایرانی و در زندگی ساکنان خانه چه بوده‌است؟     این تحقیق به شیوة تحلیل محتوا، انواع مستندات و اطلاعات مربوط به فضای بام، در متون ادبی، گزارش‌های تاریخی، آثار مربوط به هنرهای تجسمی و سینمای معاصر را بررسی نموده است. بنابراین تحلیل‌ها بر اساس اطلاعات بدست آمده از مطالعات کتابخانه‌ای و بررسی میدانی خانه‌های ایرانی موجود صورت‌گرفته‌ است. نتایج نشان داد بام‌ها در شهرها و خانه‌های ایرانی نقش‌های کارکردی و منظرین گوناگونی داشته‌اند و یکی از عوامل بسیار مهم در شکل‌گیری مکانیت خانه‌ها و هویت شهرها بوده‌اند که به طور عمده می‌توان نقش‌های اصلی آن‌ها را در سه حوزة هویتی، اجتماعی و ارتباط با طبیعت دسته‌بندی کرد. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Revisiting the Roles of Rooftop Landscapes in Iranian Cities , Through Documentaries, Literary-Artistic Works and Case Studies

نویسندگان [English]

  • Ziya Hoseinzadeh 1
  • Sarah Shokouh 2
  • Mohamad Reza Mehrabani Golzar 3
1 M.A. in Landscape Architecture, School of Architecture and Urban Design Engineering, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran.
2 M.A in Landscape Architecture, Department of Architecture, Faculty of Fine Arts, University of Tehran, Iran.
3 Assistant Professor, Faculty Member of Faculty of Architecture and Urban Planning, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran.
چکیده [English]

Iranian cities as rich treasures reflect successful architectural and urban experiences. These cities comprise a myriad of components ranging from small to large. So far, most of these components have been the focus of researchers who have scrutinized their different aspects depending on the subject of research. Despite their numerous functions and potentials, especially in the field of landscape, rooftops  (in Persian Baams) have been overlooked by researchers. This is surprising because they are the most important spaces in Iranian homes and cities.  Therefore, this study uses document analysis to identify the forgotten and original roles of rooftop landscapes in Iranian cities. The authors of the current study believe that the roofs for Iranian houses do not just cover the lower spaces which merely serving structural function. Therefore, the present study seeks to answer this question: what roles have the rooftop landscapes had in Iranian cities and the lives of residents? This research employs content analysis to analyze documents and data related to roof space in literary texts, historical reports, visual arts associated works, and contemporary cinema. The analysis was based on the data gathered through bibliographic research and field surveys on existing Iranian houses. Roofs in Iranian cities and houses have had various functional patterns and rooftop landscapes and have been one of the most important factors contributing to the location of houses and the identity of cities, whose main roles can be identity-associated, social, or nature-related.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Landscape
  • Nature
  • Roof
  • Sky
  • Social
آتشی، منوچهر. (1386). مجموعه اشعار منوچهر آتشی. تهران: انتشارات نگاه.
امامی، سید حسین. (1390). پیوند معماری سنتی با حکمت. اطلاعات حکمت و معرفت، 6(5)، 4-8.
امجدی ترشیزی، سپیده. (1388). مطالعۀ تطبیقی طبیعت‌پردازی در نگارگری ایرانی با نگاهی به نقاشی چین و اروپا (پایان‌نامۀ منشرنشدۀ کارشناسی ارشد پژوهش هنر). دانشکدۀ هنرهای تجسمی، دانشگاه تهران، ایران.
انصاف‌پور، غلام‌رضا. (1363). ایران و ایرانی به تحقیق در صد سفرنامۀ خارجی: مربوط به دوران قاجاریان. تهران: انتشارات زواره.
بحرانی، حمیدرضا و سپهری اهرمی، آزاده. (1397). بازشناسی و تدقیق علت وجودی و نقش کارکردی شناشیر در بافت تاریخی بوشهر. باغ نظر، (58)15، 77-88.
بنی اسدی، محمدعلی. (1393). بررسی نگاره‌های مرتبط با داستان ضحاک در شاهنامۀ شاه طهماسبی از منظر تصویرسازی. نگره، 9(32)، 4-25.
تتوی، ملا عبدالرشید. (1386). فرهنگ رشیدی. تهران: سیمای دانش.
جانی‌پور، بهروز، محمدی، نیلوفر و رضایی میرقاید، گلشن. (1399). همگرایی معماری ایرانی با هنر نگارگری. باغ نظر، 17(90)، 81-92.
جلیل پیران، آمنه، محمودی ماندنی، فاطمه، حسنی، مریم و رحیمی، کوثر. (1398). نقش و عملکرد بام سبز در زمینۀ حفظ انرژی با رویکرد معماری پایدار. سومین کنفرانس بین المللی نوآوری و تحقیق در علوم مهندسی، آکادمی بین‌المللی علوم گرجستان، گرجستان، تفلیس.
حسینی، خسرو. (1398). باور کنید. تهران: شرکت کتاب. 
حقوقی، محمد. (1398). شعر زمان ما: مهدی اخوان ثالث. تهران: نگاه.
حیدرخانی، مریم. (1394). نقاشی ایرانی در مقام منبع تاریخ معماری ایران. دو فصلنامه معماری ایرانی، 4(7)، 151-163.
خادمی، شهرزاد. (1389). منظر تهران به روایت داستان‌های ادبی. منظر، 2(11)، 66-71.
خلیلی، الیه. (1383). یادی از گذشته‌ها - زندگى و سرگذشت یهودیان کرد ایران. لس‌انجلس: شرکت کتاب.
داعی‌پور، زینب. (1393). رابطۀ حضور طبیعت و افزایش حس تعلق در خانه‌های سنتی ایران. باغ نظر، 11(30)، 49-58.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا (زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی). چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.
رادورد، اعظم و محمودی، بهارک. (1394). تخیل تهران: مطالعة «منظر ذهنی شهر» در سینمای دهۀ چهل و پنجاه ایران. تحقیقات فرهنگی ایران، 8(4)، 53-90.
رستگاری، زهرا و منصوری، سید محمدباقر. (1389). بعد خاموش منظر (پلاستیک تهران در سه مقیاس). منظر، 2(11)، 44-49.
سلطان‌زاده، حسین. (1392). نقش جغرافیا و فرهنگ در شکل‌گیری بام در واحدهای مسکونی. پژوهش‌های جغرافیای انسانی، (46)2، 449-464.
عاملی، سید سعیدرضا و اخوان، منیژه. (1392). بازنمایی عناصر هویت‌ب‍خش شهری در سفرنامه‌ها: ( مطالعه مقایسه‌ای تهران و شهرستان‌های استان تهران). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 1(4)، 75-100.
عمید، حسن. (1375). فرهنگ عمید. تهران: مؤسسۀ‌ انتشارات‌ امیرکبیر.
فصیح، اسماعیل. (1375). دل کور. تهران: انتشارات البرز.
فرزین، احمدعلی و هاشمی‌زادگان، سید امیر. (1395). تفسیر مقام باغ در شعر سعدی. هنر و تمدن شرق، 4(13)، 3-12.
قنبری، مینا، چهرآذر، فائزه و چهرآذر، یحیی. (1398). بررسی نقش بام‌های سبز در کاهش آلودگی هوای شهری. چهارمین همایش بین‌المللی افق های نوین در علوم کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست، انجمن افق نوین علم و فناوری، تهران.
کاتب، فاطمه و عادلوند، پدیده. (1393). زیبایی‌شناسی پنجره در نگارگری دورۀ صفوی. منظر، 6(29)، 12-19.
کاتوزیان، کیان. (1381). از سپیده تا شام. تهران: نشر آبی.
کاخی، مرتضی. (1369). روشن‌تر از خاموشی: برگزیدۀ شعر امروز ایران (1300-1357). تهران: انتشارات آگاه.
کریمی، مهشید، حجت، عیسی و شهبازی چنگی، عیسی. (1397). جستار در چگونگی پیوند ساکن و مسکن. باغ نظر، 15(61)، 5-16.
محمود، محمود. (1378). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی (ج. 6). تهران: انتشارات اقبال.
مزینی، منوچهر. (1388). فضا، زمان و معماری. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مسلمی، مازیار و عزیزی، مهدیس. (1395). تحلیل و بررسی بام سبز و امکان ایجاد آن در فضای شهری و بررسی استان مازندران در این زمینه. چهارمین کنفرانس ملی توسعۀ پایدار در علوم جغرافیا و برنامه‌ریزی، معماری و شهرسازی، مؤسسۀ آموزش عالی مهر اروند و مرکز راهکارهای دستیابی به توسعه پایدار، تهران.
معماریان، غلام‌حسین. (1393). سیری در مبانی نظری معماری. تهران: سروش دانش.
مؤمنی، کورش، عطاریان، کورش و محبیان، مصطفی. (1399). بازشناسی هویتِ فرهنگ اسلامی در معماری نماهای ورودی (مطالعه موردی: خانه‌های بافت قدیم دزفول). اندیشۀ معماری، 4(7)، 14-28.
معین، محمد. (1368). فرهنگ معین. تهران: انتشارات زرین.
منصوری، سید امیر. (1388). منظر و مسکن. منظر، 1(2)، 3.
منصوری، سید امیر. (1398). منظر بام، زندگی در دل آسمان. منظر، 11(48)، 3-3.
موسوی گرمارودی، علی. (1377). قلم انداز: مجموعۀ مقالات، سفرنامه ها و نقد و برر سى. تهران: انتشارات سروش.
نبوی، ابراهیم. (1395). کلک خیال‌انگیز: زندگی نورالدین زرین‌کلک. لندن: اچ اند اس مدیا.
نقره‌کار، عبدالحمید، حمزه‌نژاد، مهدی و باقری، حسین. (1393). اجتماع‌پذیری در حیاط خانۀ ایرانی (شناخت ویژگی‌های تقویت‌کنندۀ حضور در حیاط، از طریق تحلیل سکانس‌های سینمایی). انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، (7)، 45-56.
وفایی دقیق، زهرا. (1397). تصویر شهر تهران در رمان های فارسی. سومین کنفرانس بین‌المللی ادبیات و زبان شناسی، هم‌اندیشان مبتکر رادمان، تهران.
ویلز، چارلز جیمز. (1368). سفرنامۀ دکتر ویلز (ترجمۀ غلام‌حسین قراگوزلو). تهران: انتشارات اقبال.
Donald, J. (1999). Imagining the Modern City. Minneapolis: University of Minnesota press. 
Mehdizadeh, P. (1997). Badbadak. Virginia: University of Virginia.