تحلیل جایگاه گذرهای تاریخی در ساختار فضاهای عمومی شهر(مورد مطالعاتی: گذر درخونگاه تهران)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه خاتم، تهران، ایران.

2 استاد گروه معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه خاتم، تهران، ایران.

چکیده

اجزای شهر سنتی ایرانی، ساختاری هماهنگ و منسجم، برآمده از مفاهیم مختلف را در برمی‌گرفتند. شبکۀ گذرها، از مهم‌ترین عناصر ارتباطی این شهرها بوده که علاوه بر پیونددهی بین بخش‌های مختلف بافت، زمینۀ حضور و فعالیت‌های متنوع ساکنین محله را ایجاد نموده و جایگاهی مهم در حوزۀ همگانی شهر داشته‌اند. مواجهۀ سازمان فضایی و حیات جاری در این گذرها با تحول محتوایی و کالبدی شهرها، مسئله‌ای قابل‌توجه است. بر همین مبنا هدف از این پژوهش، مطالعۀ جایگاه گذرهای تاریخی در نظام ساختاری فضاهای عمومی شهر است تا با استخراج عوامل مؤثر بر آن، چگونگی عملکرد این عنصر در ساحت همگانی و جمعی شهرهای امروز را مورد تحلیل قرار دهد. این پژوهش با نگرشی کیفی و با روش توصیفی و تحلیلی انجام‌گرفته و با مطالعۀ کتابخانه‌ای و اسنادی به بررسی مفهوم و ویژگی‌های گذرهای تاریخی و مؤلفه‌های فضای عمومی مرتبط با آن می‌پردازد. این مؤلفه‌ها شامل: دسترسی و حرکت، سلسله‌مراتب، سکون، تضاد و تباین، تحرک و تنوع، اختلاط کاربری، انعطاف فضایی و پیوستگی است. سپس با روش تحلیل کالبدی-فضایی، برهم‌کنش عوامل در محدودۀ مطالعاتی گذر درخونگاه بر اساس مدارک تصویری و مشاهدات میدانی آن، بررسی می‌شود. فضای عمومی گذر درخونگاه از طریق سازمان‌یابی مبتنی بر نظام مراکز محله و وجود شاخصه‌های بارزی نظیر: ابنیۀ تاریخی، گشایش‌های فضایی، کاربری‌های قدیمی و چیدمان آن‌ها، شکل یافته است. با واکاوی این گذر در زمینه‌های مطالعاتی نظیر: سازمان فضایی شهر، رابطۀ جز و کل، ارتباطات مفصلی و تحلیل مؤلفه‌ها، کیفیت‌های مؤثر آن بر فضای عمومی شهر تبیین گردیده است. این کیفیت‌ها شامل: ارتباط کالبدی و نسبت معنایی فضای عمومی، هویت‌بخشی به فضای عمومی و تعادل‌بخشیدن به فضای عمومی و کارکرد عناصر کالبدی گذر در تبیین فضای عمومی است که می‌تواند مبنایی جهت توسعۀ آتی گذر، ارتقای فعالیت‌ها و تعاملات اجتماعی و حل مسائل و معضلات کالبدی آن باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Position of Historical Passages in the Structure of Public Urban Spaces (Case Study: Dar-Khoungah Passage, Tehran)

نویسندگان [English]

  • Hamed Abedini 1
  • Simon Ayvazian 2
1 Ph.D. Candidate in Architecture, Faculty of Art and Architecture, Khatam University, Tehran, Iran.
2 Professor of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Khatam University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The components of a traditional Iranian city include harmonious and cohesive structures arising from different concepts. The network of passages is one of the most significant communicative elements in these cities, which in addition to connecting different parts of the context, have contributed to the presence and various activities of the residents of the neighborhood and have had an important place in the public domain of the city. The exposure of the space organization and current life in these passages to the content and physical transformation of cities is a significant issue. Accordingly, the purpose of this study is to scrutinize the position of historical passages in the structural system of public spaces of the city and to extract the factors affecting the position. To this end, this study examined to see how this element works in the public and collective domains of today’s cities. This research employed a qualitative approach and a descriptive and analytical method, and it examined the concept and characteristics of historical passages and the components of public space related to them through bibliographic and document studies. These components included access and movement, hierarchy, stillness, contrast and divergence, mobility and diversity, land-use intermixture, spatial flexibility, and continuity. This study used spatial physical analysis to examine the interaction of factors in the study area of Dar-Khoungah passage. The analysis was based on visual evidence and field observations. Due to the formation of the public space of Dar-Khoungah passage based on the organization system of neighborhood centers and the existence of evident characteristics such as historical buildings, spatial openings, old land-uses, and their arrangements, this study analyzed this passage from different perspectives such as urban space organization, part-whole relationship, joint communications, and component analysis and explained its effective qualities on the public space of the city.  Analysis of the data shows that these qualities include physical connection and semantic relation of the public space, identification of the public space, balancing the public space, and the function of physical elements of the passage in explaining the public space, which can be a basis for future development of the passage, promotion of activities, social interactions and solving its physical issues and problems.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Historical Passages
  • Urban Life
  • Public Space
  • Spatial Physical Analysis
  • Sangalaj Neighborhood
  • Dar-Khoungah Passage
 ابرقویی‌فرد، حمیده و منصوری، سید امیر. (1400). بازخوانی مؤلفه‌های سازندۀ سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه‌های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری. منظر، 13(55)، 20-29.
 ارباب زادگان هاشمی، سید علیرضا و رنجبر، احسان. (1388). بازخوانی مفهوم تضاد در ارتقا تنوع بصری فضاهای عمومی شهری؛ نمونه‌موردی: میدان بهارستان تهران. آرمان‌شهر، 3، 49-56.
 استقلال، احمد؛ اردشیری، مهیار و اعتصام، ایرج. (1395). تبیین شاخص‌های طراحی فضای شهری انعطاف‌پذیر با بهره‌گیری از مدل دلفی. مدیریت شهری، 45، 239-264.
 اسمعیل‌پور، نجمه؛ کارآموز، الهام و فخارزاده، زهرا. (1394). ارزیابی اختلاط کاربری در فضای شهری خیابان و راهکارهای ارتقای آن (مورد نمونه: خیابان کاشانی در بافت میانی شهر یزد). تحقیقات جغرافیایی، 20(3)، 1-24.
 اسمعیلیان، سحر و پورجعفر، محمدرضا. (1392). در جستجوی معیارهای شکل‌دهندۀ شبکۀ فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران؛ نمونه‌موردی: اصفهان، دردشت. مدیریت شهری، 11(31)، 65-82.
 اشرفی، یوسف؛ پوراحمد، احمد؛ رهنمایی، محمدتقی و رفیعیان، مجتبی. (1393). مفهوم‌سازی و گونه‌شناسی فضای عمومی شهری معاصر. پژوهش‌های جغرافیای برنامه‌ریزی شهری، 2(4)، 435-464.
 الکساندر، کریستوفر. (1396). معماری و راز جاودانگی؛ راه جاودانه ساختن (ترجمۀ مهرداد قیومی بیدهندی). تهران: دانشگاه شهید بهشتی. 
 برخوردار، بابک؛ زارع، لیلا و مختاباد امرئی، سید مصطفی. (1399). واکاوی معیارهای مطلوبیت در فضاهای جمعی اصفهان عصر صفوی نمونه‌موردی: فضاهای جمعی بافت تاریخی اصفهان. منظر، 12(50)، 16-27.
 پاکزاد، جهانشاه. (1385). مبانی نظری و فرآیند طراحی شهری. تهران: انتشارات شهیدی.
 پاکزاد، جهانشاه. (1386). راهنمای طراحی فضاهای شهری در ایران. تهران: شرکت طرح و نشر پیام سیما (وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت معماری و شهرسازی).
 پاکزاد، جهانشاه. (1399). الفبای کیفیت‌های فضایی برای طراحان. تهران: آرمانشهر. 
 پویان، امیر احسان؛ قنبران، عبدالحمید و حسین‌زاده، عباس. (1399). بازخوانی نقش عناصر بصری ادراکی گذرهای تاریخی یزد به‌منظور سامان‌دهی نظام ادراکی شهروندان. مرمت و معماری ایران، 10(21)، 71-85.
 پیراولیا، مرجان و سهیلی، جمال‌الدین. (1396). کیفیت فضای بینابین در گذرهای تاریخی؛ نمونه موردی: گذر ساغریسازان شهر رشت. معماری شهرسازی ایران، 13، 33-48.
 توسلی، محمود. (1369). اصول و روش‌های طراحی شهری و فضاهای مسکونی در ایران. ج. اول. تهران: وزارت‌ م‍س‍ک‍ن‌ و ش‍ه‍رس‍ازی‌، م‍ع‍اون‍ت‌ ش‍ه‍رس‍ازی‌ و م‍ع‍م‍اری‌.
 توسلی، محمود. (1382). اصل ارتباط در طراحی شهری. هنرهای زیبا، 14(14)، 23-39.
 توسلی، محمود. (1395). قواعد و معیارهای طراحی فضای شهری. تهران: دانشگاه تهران. به سفارش معاونت معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی.
 تولایی، نوین. (1381). شکل شهر منسجم. صفه، 12(3-4)، 5-19. 
 تیبالدز، فرانسیس. (1387). شهرهای انسان‌محور؛ بهبود محیط عمومی در شهرهای بزرگ و کوچک (ترجمۀ حسن علی لقایی و فیروزه جدلی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 جیکوبز، جین. (1398). مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی (ترجمۀ حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 چپ‌من، دیوید. (1394). آفرینش محلات و مکان‌ها در محیط انسان‌ساخت (ترجمۀ شهرزاد فریادی و منوچهر طبیبیان). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
 چرخچیان، مریم و دانشپور، سید عبدالهادی. (1388). بررسی مؤلفه‌های طراحی فضاهای عمومی پاسخگو. جغرافیا و برنامه‌ریزی، 14(30)، 53-85.
 حاجیان، نیوشا. (1398). شناخت مفهوم گذر در تهران نیمۀ دوم دورۀ قاجاریه (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد معماری). دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران. 
 حبیبی، سید محسن. (1382). چگونگی الگوپذیری و تجدید سازمان استخوان‌بندی محله. هنرهای زیبا، 13(13)، 32-39.
حبیبی، سید محسن و پورمحمدرضا، نوید. (1392). فضاهای عمومی و زندگی جمعی در شهر تاریخی ورامین. هویت شهر، 7(15)، 5-16. 
حمزه‌زاده، احمد؛ مختاری، داوود و بیگ بابایی، بشیر. (1400). بازشناسی تأثیر ارزش‌های بصری-کالبدی بناهای فرهنگی-تاریخی بر توسعۀ گردشگری پایدار، نمونه موردی: اصالت‌های کالبدی پیاده گذر تاریخی تربیت (کوچۀ نوبر) تبریز. جغرافیا و برنامه‌ریزی منطقه‌ای، 11(2)، 199-213.
داعی‌پور، زینب. (1392). گذر و خانه در بافت سنتی دزفول. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
دانشپور، سید عبدالهادی و چرخچیان، مریم. (1386). فضاهای عمومی و عوامل مؤثر بر حیات جمعی. باغ نظر، 4(7)، 19-28.
دهخدا، علی اکبر. (1377). لغت‌نامۀ دهخدا. ج. 12. تهران: دانشگاه تهران.
رضوی، سپیده. (1386). طرح سامان‌دهی محلۀ سنگلج تهران با تأکید بر گذر درخونگاه (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد منتشرنشدۀ مرمت و احیا و بافت‌های تاریخی). دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
سلطان‌زاده، حسین. (1392). فضاهای شهری در بافت‌های تاریخی ایران. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
شجاعی، دلارام و پرتوی، پروین. (1394). عوامل مؤثر بر ایجاد و ارتقا اجتماع‌پذیری در فضاهای عمومی با مقیاس مختلف شهر تهران. باغ نظر، 12(34)، 93-108.
شعله، مهسا و یوسفی مشهور، سارا. (1398). واکاوی گونه‌شناسانۀ عنصر گذر در بافت تاریخی شهرهای ایران، مورد پژوهی بافت تاریخی شیراز. دانش شهرسازی، 3(3)، 83-108.
شوالباخ، گریت. (1395). مفاهیم پایه در تحلیل شهری (ترجمۀ شادی عزیزی). تهران: فکر نو.
شیرازیان، رضا. (1395). اطلس تهران قدیم. تهران: دستان.
شیخی، حجت و رضایی، محمدرضا. (1396). ارزیابی کیفیت محیطی فضاهای شهری پیاده‌مدار و پاسخ‌دهی اجتماعی (نمونه‌موردی: خیابان فردوسی شهر ایلام). پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، 8(29)، 83-98.
شیروانی، حمید. (1398). فرایند طراحی شهری (ترجمۀ مریم استادی و فتانه ملک). تهران: فکرنو.
طبیبیان، منوچهر؛ چربگو، نصیبه و عبدالهی‌مهر، انیسه. (1390). بازتاب اصل سلسله‌مراتب در شهرهای ایرانی-اسلامی. آرمانشهر، 4(7)، 63-76.
ظریف خرم‌دل آزاد،کتایون. (1388). بازآفرینی شهری، حفظ ارزش‌های دیروز و توجه به نیازهای امروز؛ نمونه‌موردی: محلۀ سنگلج تهران (پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد منتشرنشدۀ  طراحی شهری). دانشکدۀ شهرسازی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
غفاری، علی. (1371). مبانی طراحی فضاهای متوالی در معماری شهر. صفه، (4)، 2-17.
فارسی، طیبه؛ شاهیوندی، احمد و ناسخیان، شهریار. (1399). اصول سامان‌دهی حفاظت مبنای معابر تاریخی به روش الگوبرداری قیاسی تجارب سازمان‌دهی ایران و سایر کشورها( مورد پژوهی: سنجش وضعیت سامان‌دهی یک معبر تاریخی سواره و پیادۀ اصفهان). مرمت و معماری ایران، 10(23)، 83-100.
گل، یان. (1396). زندگی میان ساختمان‌ها؛ کاربرد فضای جمعی (ترجمۀ علی اکبری). تهران: پرهام.
گلکار، کوروش. (1380). مؤلفه‌های سازندۀ کیفیت در طراحی شهری. صفه، 11(32)، 38-65.
لنگ، جان. (1393). طراحی شهری (ترجمۀ سید حسین بحرینی). تهران: دانشگاه تهران.
لینچ، کوین. (1394). تئوری شکل شهر (ترجمۀ سید حسین بحرینی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مارشال، استفان. (۱۳۹۵). شهرها، طراحی و تکامل (ترجمۀ سید حسین بحرینی و آمنه بختیار). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
محسنی، ملیحه و زمانی‌فرد، علی. (1398). رهیافتی بر خوانش روابط اجتماعی در بافت تاریخی؛ بررسی موردی: گذر تاریخی آقا بزرگ کاشان. نامۀ معماری و شهرسازی، 11(22)، 71-90.
معتمدی، محسن. (1381). جغرافیای تاریخی تهران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مدنی‌پور، علی. (1396). طراحی شهری، فضا و جامعه (ترجمۀ بهناز امین‌زاده و راضیه رضا بیگی ثانی). تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
معین، محمد. (1386). فرهنگ فارسی. ج. 2. تهران: انتشارات ادنا.
مقدم درودخانی، احمد؛ رشید کلویر، حجت‌اله؛ کریمی آذری، امیررضا و اکبری، حسن. (1400). هویت‌یابی مکانی-فضایی عناصر شهری با تأکید بر مؤلفه‌های کالبدی-عملکردی (مطالعۀ موردی: مساکن بومی جلگۀ غربی گیلان). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، 8(27)، 180-200.
منصوری، سید امیر و دیزانی، احسان. (1395). سیر تحول سازمان فضایی شهر قزوین از ابتدا تا دوران معاصر. تهران: پژوهشکدۀ نظر.
 مهندسین مشاور باوند. (1385). طرح تفصیلی منطقۀ 12 تهران (تجدید ساختار مرکز تاریخی). ویرایش اول. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
مهوری، پریسا؛ قلعه‌نوعی، محمود و مختارزاده، صفورا. (1399). سنجش کیفیت فضای شهری براساس معیارهای مکان‌سازی با تأکید بر کیفیت دسترسی. مطالعات شهری، 9(35)، 47-60.
نجفی، ناصر. (1386). تهران قدیم. تهران: انتشارات جانزاده.
نوری، الهام. (1400). فضاهای مفصلی، راهکاری در پایداری معماری. اندیشۀ معماری، 5(9)، 120-134.
یزدانفر، سیدعباس. (1393). مقایسۀ تطبیقی مرمت و احیای سه گذر شهری در یزد با رویکرد نقش مردم و دولت در ساحت کارشناسی. مرمت و معماری ایران، 4(7)، 105-122.
یگانه، منصور و بمانیان، محمدرضا. (1394). تحلیلی بر ابعاد پیوستگی توده و فضا در عرصه‌­های عمومی شهری. مدیریت شهری، 14(39)، 407-428.

Bentley, I. (1985). Responsive Environments: A Manual for Designers. Oxford: Architectural Press.
Cao, J. & Kang, J. (2019). Social relationships and patterns of use in urban public spaces in China and the United Kingdom. Cities, 93, 188-196.
Carmona, M. (2010). Contemporary Public space, Part Two: Classification. Journal of Urban Design, 15(2), 123-148.
Carr, S. (1982). Some Criteria for Environmental form. In S. Kaplan & R. Kaplan (Eds.). Humanscape: Environments for People, Ann Arbor. USA: Ulrich’s Books, 156-160.
Carr, S., Francis, M., Rivlin. L. G. & Stone, M. A. (1992). Public Space. Cambridge: Cambridge University Press.
Lennard, S. H. C. & Lennard, H. L. (1993). Urban Space Design and Social Life. In B. Farmer & H. Louw (Eds.). Companion to Contemporary Architectural Thought. New York: Routledge Inc.
Taipale, K. (2009). Cities for Sale. Espoo: Centre for Urban and Regional Studies Publications.
Trancik, R. (1986). Finding lost spaces, theories of urban design. New York: Van Nostrand Reinhold Company.