تحلیل نقش چشم‌انداز در موقعیت استقرار و ساختار فضایی عمارت اصلی درباغ ایرانی (مطالعۀ موردی: باغ‌های دورۀ صفوی در شمال ایران)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری معماری اسلامی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.

2 استادیار معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.

3 دانشیار معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.

4 استادیار معماری، دانشکدۀ هنر ومعماری، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

با وجود کلیت یگانۀ باغ ایرانی، تنوعاتی در آن دیده می‌شود که بنا به شرایط مختلفِ بستر طبیعی باغ به‌وجود آمده ‌است. یکی از مسائلی که در مطالعۀ باغ ایرانی با آن مواجه می‌شویم، تغییر شکل و موقعیت استقرار عمارت اصلی در برخی باغ‌های شمال ایران است که اگرچه ساختار مشابهی با باغ‌های فلات مرکزی دارند اما در این موضوع با آن کلیت یگانه متفاوت هستند. این مقاله با بررسی باغ‌های شمال ایران در پی پاسخ به این سؤال است که چشم‌انداز درک‌شده از نظرگاه به محیط پیرامون، چگونه بر نظام استقرار معماری و ساختار فضایی عمارت اصلی باغ‌های شمال ایران تأثیر می‌گذارد؟ فرضیۀ پژوهش این است که علاوه بر ساختار هندسی باغ و ویژگی‌های توپوگرافیک زمین، چشم‌انداز محیط پیرامون باغ نیز بر تعیین موقعیت استقرار عناصر معماری و ساختار فضایی عمارت اصلی باغ‌های شمال ایران نقش دارد. پژوهش حاضر با هدف شناخت باغ‌های شمال ایران، ترکیبی از روش‌های تاریخی و مطالعۀ بین موردی را مناسب یافته ‌است که با کمک اسناد مکتوب، متون تاریخی، سفرنامه‌های سیاحان و مستندات تصویری همچون عکس‌های تاریخی، نقشه‌های وضع موجود، عکس هوایی، آخرین یافته‌ها از کاوش‌های باستان‌شناسی و مشاهدات میدانی، به بررسی این باغ‌ها می‌پردازد. پس از بررسی و گونه‌شناسی 51 باغ در شمال ایران و مطالعه و تحلیل تغییرات نظام استقرار و ساختار فضایی عمارت اصلی در چهار نمونۀ کاملتر، این نتیجه حاصل شد که در کنار نظام‌های کارکردی و معنایی، ویژگی‌های طبیعی بستر باغ و چشم‌انداز محیط پیرامون از عناصر سازمان‌دهنده بر نظام‌های کالبدی باغ‌های شمال ایران هستند و باغ ایرانی، در بسترهای مستعد، با هدف بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت‌های ممتاز منظرین طبیعت پیرامون باغ، جهت‌گیری می‌کند. بدین معنا که در چنین بسترهایی، چشم‌انداز طبیعی قابل درک از نظرگاه، در کنار چشم‌انداز مصنوع باغ، راستای نظرگاه و متأثر از آن، نظام استقرار معماری و ساختار فضایی عمارت اصلی را تعیین می‌نماید.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the Role of Landscape in the Positioning and Spatial Structure of the Main Pavilion in Persian Garden (Case Study: Safavid Gardens in the Northern Part of Iran)

نویسندگان [English]

  • Eshagh Rezazadeh 1
  • Armin Bahramian 2
  • Ahmad Aminpoor 3
  • Vahid Heidar Nattaj 4
1 Ph.D. Candidate in Islamic Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Art University of Isfahan, Iran.
2 Assistant Professor of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Art University of Isfahan, Iran.
3 Associate Professor of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Art University of Isfahan, Iran.
4 Assistant Professor of Architecture, Faculty of Art and Architecture, University of Mazandaran, Babolsar, Iran.
چکیده [English]

Despite the uniqueness of the Persian garden, there are variations in it. Such changes have been created according to different conditions of the natural surroundings of the garden. One of the problems one encounters when studies the Persian garden is the change in the shape and location of the main building in some gardens in northern Iran, which, although they have a similar structure to the gardens of the Central Plateau, differ from that general image. This article examines the gardens of northern Iran to answer the question of how the perceived landscape of the surrounding environment from the lookout, affects the architectural system and the spatial structure of the main building of the gardens of northern Iran? The research hypothesis is that in addition to the geometric structure of the garden and the topographic features of the land, the landscape around the garden also plays a role in determining the location of architectural elements and the spatial structure of the main mansions of gardens in northern Iran. The present study aims to identify the gardens of northern Iran, through a combination of historical methods and interdisciplinary studies by investigating written documents, historical texts, travelogues and visual documents such as historical photographs, current maps, aerial photographs, the latest findings of archaeological excavations and field observations. After examining and categorizing 15 gardens in northern Iran and studying and analyzing changes in the locating rationale and spatial structure of the main building in four of them which have more complete documents, it was concluded that along with functional and semantic systems, natural features of the surrounding landscape of gardens are the organizing elements of the physical systems of the gardens of northern Iran, and the Persian garden, in the prone surrounding, is oriented to maximize the maximum capacities of the natural landscapes around the garden. In other words, in such contexts, the natural landscape that can be understood from the lookout, along with the artificial landscape of the garden, determines the direction of the view and the architectural system, and the spatial structure of the main building.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Persian Garden
  • Gardens of Northern Iran
  • Main Pavilion
  • Lookout
  • Landscape
صاری، مجتبی و نامی، مهشاد. (1396). بررسی تطبیقی نگارگری مکتب شیراز وعناصر باغ ایرانی در دورۀ تیموری و صفوی. نگره، 12(43)، 75-87.
بلالی اسکویی، آزیتا و محمودی، رویا. (1399). تحلیلِ تفسیری «باغ» در نگارۀ باغچه‌های درگزینِ مطراقچی. باغ‌نظر، 17(84)، 29-38.
بهشتی، سیدمحمد. (1387). غزل باغ ایرانی. گلستان هنر، (11)، 8-12.
پیرنیا، محمد کریم. (1373). باغ‌های ایرانی. آبادی، 4(15)، 4-9.
تیموری گرده، سعیده و حیدرنتاج، وحید. (1393). نظرگاه عنصر اصلی تصویرشده از باغ در نگاره‌های نمایش‌دهندۀ باغ ایرانی. باغ نظر، 11(30)، 15-26.
حیدرنتاج، وحید (1389الف). هنجار شکل‌یابی باغ ایرانی؛ با تأکید بر نمونه‌های عصر صفوی کرانۀ جنوبی دریای خزر، نمونه‌های موردی: باغ‌های بهشهر. رسالۀ دکتری منتشر نشدۀ معماری، دانشکدۀ هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
حیدرنتاج، وحید. (1389ب). باغ ایرانی. تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
دهقان، فرزانه‌السادات و فرقانی، کیوان. (1399). پدیدارشناسی منظر کوشک در سیستم باغ شاه و آسیب‌شناسی تحولات آن در ادوار مختلف. منظر، 12(51)، 48-57.
رضازاده، اسحق و حیدرنتاج، وحید. (1396). بازشناسی باغ جهان نمای فرح‌آباد براساس شواهد باستان‌شناختی و قرائن تاریخی. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، 7(14)، 207-220.
ستوده، منوچهر. (1366). از آستارا تا استرآباد (ج. 4). تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
شاهچراغی، آزاده. (1398). پارادایم‌های پردیس (درآمدی بر بازشناسی و بازآفرینی باغ ایرانی). چاپ هفتم. تهران: جهاد دانشگاهی.
شریفی، عبدالمطلب. (1388). گزارش فصل اول کاوش باستان‌شناسی کاخ جهان‌نما. ساری: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران.
عالمی، مهوش. (1387). باغ‌های شاهی صفوی؛ صحنه‌ای برای نمایش مراسم سلطنتی و حقانیت سیاسی (ترجمۀ مریم رضایی‌پور و حمیدرضا جیحانی). گلستان هنر، (12)، 47-68.
عالمی، مهوش. (1390). نمادپردازی در باغ ایرانی، حس طبیعت در باغ‌هاى سلطنتى صفوى. منظر، 3(17)، 6-13.
علایی، علی. (1388). تنوع در طرح معماری باغ‌های تاریخی شیراز باغ ارم و باغ‌تخت و باغ جهان‌نما و باغ دلگشا. صفه، 19(49)، 5-20.
گروت، لیندا و وانگ، دیوید. (1388). روش‌های تحقیق در معماری (ترجمۀ علیرضا عینی‌فر). چاپ سوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
متدین، حشمت‌الله. (1399). کوشک-باغ‌های ایران. تهران: پژوهشکدۀ هنر، معماری و شهرسازی نظر.
مثنوی، محمدرضا؛ محسنی‌مقدم، مریم و منصوری، سیدامیر. (1397). نقش زیباشناسی باغ ایرانی در پایداری اجتماعی پارک‌های معاصر تهران. منظر، 10(45)، 6-15.
محمدزاده، مهدی و نوری، سونیا. (1396). بررسی ساختار و زوایای دید باغ‌ایرانی در نگارگری ‌باغی و قالی‌های ‌باغی دوره صفوی. باغ نظر، 14(52)، 27-36.
مصطفی‌زاده، مصطفی. (1395). دید و منظر و تأثیر آن در تنوع باغ‌های ایرانی (شیراز-زندیه، قاجار). رسالۀ منتشرنشدۀ دکتری معماری، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، ایران.
منصوری، سید امیر. (1384الف). درآمدی بر زیبایی‌شناسی باغ ایرانی. باغ نظر، 2(3)، 58-63.
منصوری، سید امیر (1384ب). بررسی نقش صفه در معماری ایران. طرح پژوهشی، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
منصوری، سیدامیر. (1393). طبیعت گزیده. منظر، 6(23)،3.
منصوری، سیدامیر و مخلص، فرنوش. (1397). سیر تحول مفهوم منظر در شعر فارسی قرون اولیۀ هجری (3 تا 7). باغ نظر، 15(66)، 17-23.
منصوری، سیدامیر. (1399). سه‌گانۀ فضای ایرانی. منظر، 12(51)، 3.
منصوری، مریم‌السادات. (1398). آب، منشأ زیبایی در باغ ایرانی. منظر، 11(48)، 32-43.
نورانی، یزدان. (1386). گمانه‌زنی و ساماندهی کاخ جهان‌نما. ساری: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران.
ویلبر، دونالد نیوتن. (1390). باغ‌های ایرانی و کوشک‌های آن (ترجمۀ مهین‌دخت صبا). تهران: نشر علمی و فرهنگی.

Ansari, M., Taghvaee, A. A. & Nejad, H. M. (2008). Cultural beliefs regarding Persian Gardens with the emphasis on water and trees. African and Asian Studies, 7(1), 101–124.
Hommaire, X. (1860). Voyage en Turquie ET en Perse, accompagnè d’un album de 100 planches dessinèes d’apres nature par Jules Laurens. Paris: P. Bertrand, Libratre-Editur.
Kryder-Reid, E. (1994). The archaeology of vision in eighteenth-century Chesapeake gardens. The Journal of Garden History, 14(1), 42-54.
Ruggles, D. F. (1994) Vision and power at the Qala Bani Hammad in Islamic North Africa. The Journal of Garden History, 14(1), 28-41.