باغ‌سازی در عصر قاجار به روایت مفاتیح‌الارزاق

نویسنده

دانشگاه هنر اصفهان

چکیده

 کتاب «مفاتیح‌الارزاق» دایره‌المعارف مصور کشاورزی و علم زراعت و اصول باغ‌سازیِ عصر قاجار است که در سال ۱۲۷۰ ه.ق، توسط یکی از مستوفیان ایالت فارس به نام «محمد‌یوسف نوری»، به رشتۀ تحریر درآمده است. موضوع کتاب صرفاً به جنبه‌های باغبانی و اصول طراحی باغ محدود نمی‌شود و بخش قابل‌توجهی از کتاب به فرهنگ ‌عامه و باورهای عامیانه و خرافه‌ها در باب گیاهان و درختان اختصاص دارد. یوسف نوری در این کتاب به ارائه و معرفی پلان و نحوۀ کاشت و آرایش گیاهان برای یک باغ می‌پردازد که این الگوی باغ‌سازی به‌نوعی آرکی‌تایپ بسیاری از باغ‌های عصر قاجار محسوب می‌شود و در مقایسه با باغ‌های پیش ‌از این دوره، و همچنین سایر منابع تاریخی که دربارۀ باغ نوشته شده‌اند، چون «آثار و احیاء» و «ارشادالزراعه»، خبر از تفاوت‌های قابل‌توجهی در نظام کاشت و فضاسازی این پدیده می‌دهد. شیوۀ طراحی پلان باغی که یوسف نوری ارائه داده است چندین نکته را در بطن خویش به همراه دارد که در تحولات باغ‌سازی این برهۀ تاریخی حائز اهمیت است و می‌تواند بر مطالعات باغ‌ در عصر قاجار مسیری تازه بگشاید. در این مقاله به بررسی اصول طراحی باغ به روایت این کتاب پرداخته شده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان از تحول پلان‌بندی ‌باغ، و تغییر اولویت‌های باغ‌سازی دارد؛ ازجمله این تغییرات می‌توان به فضابندی باغ، سازمان‌دهی کرت‌ها، سلسله‌مراتب، محورها و جوی‌های آب، هم‌نشینی گیاهان و درختان، و حتی منابع و متون مورد استناد برای باغ اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Principles of Garden Design in the Qajar Period (Based on Mefâtih-āl-Râzaq)

نویسنده [English]

  • Gholamreza Jamal.al.din
art university of Isfahan
چکیده [English]

The book of Mefâtih-āl-Râzaq¸ written by Muhammad Yusef Nouri¸ is one of the most comprehensive resources of agricultural and gardening principles of the Qajar Dynasty. Yusef Nouri who worked as Tax Officer in Fars Province¸ for an unknown reason, regretted being as a Government Official and decided to quit his job, and start farming (which was the method of the prophets). At the same time as he engaged in agriculture and horticulture, started writing (1270) this book. The book is not just about gardening and garden design and a significant part of it is also devoted to folk beliefs and superstitions about plants and trees. In the most important part of this book, Yusef Nouri presents and introduces the procedure and method of planting and arrangement of plants in a garden, which is a kind of archetype for gardens of this era. By comparison with other historical sources that are allocated to garden (like Ershād al-Zerā’a and Âthar va Ahya), this book presents significant differences in the arrangement of patches and garden space. The Garden Design Style which is presented in Nouri’s book¸ has some remarkable points that should be analyzed to understand how garden changed and developed in this era. In this paper, the principles of garden design will be discussed based on this book. The purpose of this paper is to analyze how garden design and priority of gardening changed in this era. These changes include: garden space¸ organization and hierarchy of patches¸ axes and water stream¸ arrangement of plants and trees and even cited references for garden design.

کلیدواژه‌ها [English]

  • garden‚ garden design‚ the Qajar period‚ Mefâtih-āl-Râzaq‚ Muhammad Yusef Nouri
آدمیت، فریدون. (1362). امیرکبیر و ایران. تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
ابونصرهروی، قاسم‌بن‌یوسف. (1346). ارشادالزراعه. به اهتمام محمد مشیری. تهران:  دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن‌علی. (1374). المآثر و الآثار: چهل سال تاریخ ایران. ج 3. به کوشش ایرج افشار. تهران : اساطیر.
بیرجندی، عبدالعلی. (1387). معرفت فلاحت (دوازده باب دربارة کشاورزی). به کوشش ایرج افشار. تهران: میراث مکتوب.
فضل‌الله همدانی، رشیدالدین . (1368). آثار و احیاء (متن فارسی دربارة کشاورزی). به اهتمام منوچهر ستوده و ایرج افشار. تهران: مؤسسة مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل با همکاری دانشگاه تهران.
محقق، مهدی. (1384).  علوم محضه: از آغاز صفویه تا تأسیس دارالفنون. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نوری، محمد‌یوسف. (1381).  مفاتیح‌الارزاق. ج 1 و 2. با مقدمه و تنقیح و توضیح هوشنگ ساعدلو و همکاری مهدی قمی‌نژاد. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
یوسفی‌فر، شهرام . (1387). برگ زرینی از میراث مکتوب روستانشینی و تاریخ کشاورزی در ایران. کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، 123: 69-7.