خوانش منظر خیابان، بالاخیابان و پایین‌خیابان شهر مشهد به‌مثابۀ آستانۀ تشرف به حرم رضوی(ع)

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری معماری منظر، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

2 دکتری معماری با گرایش منظر شهری، پژوهشکدۀ نظر، تهران، ایران.

3 کارشناس ارشد شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد مشهد، مشهد، ایران.

چکیده

بالاخیابان(خیابان بالاسر) و پایین‌خیابان (خیابان پایین‌پا) نخستین مداخله در مقیاس شهری، توسط حکومت صفویه به‌عنوان اولین خیابان شهر مشهد احداث شد و محوری شرقی-غربی به مرکزیت حرم مطهر ایجاد کرد. این خیابان همواره در طول تاریخ نقشی مهم در سازمان فضایی شهر و در ذهن شهروندان ایفا نموده و از همین روی، همواره مورد توجه تمام حکومت‌ها بوده است. اما مداخلات صورت‌گرفته طی چند دهۀ اخیر (به‌خصوص پهلوی دوم تا امروز)، موجب برهم‌خوردن شاکلۀ بافت، ساختارها، محلات و نظامات حاکم بر آن شده، ساکنان را به‌عنوان بهره‌برداران اصیل بافت، بیرون رانده و موجب بروز معضلات عدیدۀ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... شده است. پژوهش حاضر یک مطالعۀ استنباطی است که با تحلیل منابع مختلف در سه دورۀ تاریخی به خوانش منظر بالاخیابان و پایین‌خیابان در شهر مشهد می‌پردازد. سه دورۀ سنت (قبل از پهلوی): با استفاده از اسناد تاریخی و آثار روشنفکری، پهلوی: با استفاده از اسناد تاریخی و اسناد شهری و بعد از انقلاب اسلامی:‌ با استفاده از اسناد شهری و مصاحبۀ عمیق بررسی شدند. بر مبنای رویکرد منظر هدف این پژوهش کشف نقش «بالا و پایین‌خیابان» در سازمان فضایی شهر مشهد است. با جمع‌بندی مطالعات پژوهش، این‌گونه استنباط می‌شود که تا قبل از شروع مداخلات شهری اولین طرح جامع در دورۀ پهلوی، عناصر تشکیل‌دهندۀ منظر محور مورد مطالعه به‌گونه‌ای هماهنگ، برای هدفی واحد در ارتباط با یکدیگر ایفای نقش کرده‌اند. علی‌رغم بحران به‌وجود آمده و تأثیرات مخرب آن بر صورت و کالبد خیابان در دورۀ معاصر، قدرت ادراکات ذهن و اندیشۀ انسان به‌عنوان مخاطب همواره بر ماده غلبه داشته است، به‌طوری که معنای ذهنی آن، یا به عبارت بهتر منظر این خیابان هنوز تا حدی پابرجا و با مداخلاتی در جهت نقش اصلی آن قابل احیاست. نتیجه‌گیری گویای آن است که خیابان مورد مطالعه همواره به‌عنوان محوری متعالی در ذهن مخاطبانش ایفای نقش کرده که به مفهوم مقدس زیارت پیوند خورده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Street Landscape Reading , Mashhad’s Bala and Paein Khiaban as Entrances to Imam Reza’s Holy Shrine

نویسندگان [English]

  • Mahdi Hoseinzadeh 1
  • Mohammad Atashinbar 2
  • Pouria Alaee 3
1 Department of Architecture, Faculty of Art, & Urbanism, Islamic Azad University, Najafabad Branch, Najafabad, Iran.
2 Ph.D. in Architecture, Urban Landscape Subfield , Nazar Research Center, Tehran, Iran.
3 M.A. in Urban Planning, Department of Urban Planning, Faculty of Architecture and Urban Planning, Azad University of Mashhad, Mashhad, Iran.
چکیده [English]

As the first intervention on an urban scale,  Bala Khiaban (the street above the buried Imam Reza’s corpse) and Paein Khiaban (the street below the buried Imam Reza’s corpse) were built in Mashhad and they created an east-west axis to the center of the holy site. Since it has always played an important role in the spatial structure of cities and the imaginations of inhabitants throughout history, this axis has always been the focus of all administrations. However, interventions made in recent decades, particularly since the second Pahlavi to the present, have disrupted the urban texture, structures, districts, and systems that govern it, displacing locals as the true beneficiaries of this texture and causing several social, cultural, economic, and other issues.
The present paper is an inferential study that examines different resources from three historical eras to read the landscape of these two streets: Pre-Pahlavi (including historical documents and intellectual works), Pahlavi (historical and urban documents), and Post-Islamic Revolution (historical and urban documents as well as in-depth interviews). This research uses a landscape approach to investigate the significance of the streets in the spatial organization of Mashhad. 
According to the studies, the characteristics of the landscape in question served a single purpose in relation to each other in a harmonious manner prior to the urban interventions of the first comprehensive plan in the Pahlavi era. Despite the current period’s crisis and its repercussions on the street’s form and physical features, the public perception as the viewer is always so superior to the matter that the street landscape still exists to some extent and can be revived through some interventions in its main function. As a result of the research, it was discovered that the street in issue has typically been seen as a sublime axis associated with the concept of pilgrimage. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Street landscape
  • Mashhad
  • Bala Khiaban
  • Paein Khiaban
آتشی، منوچهر. (1386). مجموعه اشعار منوچهر آتشی. تهران: انتشارات نگاه.
آتشین‌بار،محمد؛ منصوری، سید امیر و شیبانی، مهدی. (1391). نظم عنصر اصلی در تحلیل علمی منظر خیابان. باغ نظر، 9(23)، 93-102.
امـامی، سید کاظم. (۱۳۳۷). مشهد طوس‌. تهران: انتشارات کتابخانۀ ملک.
بهروان، حسین. (1380). جامعه شناسی زیارت ( با تأکید بر نیازهای زائران در حرم امام رضا (ع)). مشکوه، (72 و 73)، 87-102.
پژوهشکدۀ نوین شهر معنوی ثامن. (1397). آینده‌پژوهی و آینده‌نگاری بافت پیرامون حرم مطهر حضرت رضا (ع) (طرح پژوهشی).
جزری، عزالدین علی ابن اثیر. (۱۳۵۱). قصص الخاقانی (الکامل فی التاریخ الاسلام و الایران) (ترجمۀ ابوالقاسم حالت). تهران: شرکت چاپ و انتشارات علمی.
حسین‌زاده، مهدی. (1398). بازطراحی میدان شهدا به‌مثابۀ فضای جمعی سرزنده با رویکرد منظر (پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد معماری منظر). دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.
حقیقت‌بین، مهدی؛ انصاری، مجتبی و پورجعفر، محمدرضا. (۱۳۸۸). بررسی تاریخی خیابان (چهارباغ) شهر مشهد در عصر صفویه (۱۰۲۲- ۱۰۱۶ هـ.ق). پژوهش‌های تاریخی (مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی اصفهان)، ۱(4)، ۳۷-۵۴. 
رضوانی، علیرضا. (1394). در جست‌وجوی هویت شهری. مشهد: وزارت مسکن و شهرسازی.
سیدی، مهدی. (۱۳۷۸). تاریخ شهر مشهد (از آغاز تا مشروطه). تهران: جامی.
فلیک، اووه. (1397). درآمدی بر تحقیق کیفی (ترجمۀ هادی جلیلی). تهران: نی.
کرزن، جرج. (1362). ایران و قضیۀ ایران (ترجمۀ وحید مازندرانی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
لاکهارت، لورنس. (۱۳۴۷). مشهد (ترجمۀ عباس سعیدی رضـوانی). مـجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، 2(2 و 3).
لک، آزاده و جلالیان، سحر. (1397). تجربۀ معنای مکان فضای شهری: کاربرد تحلیل محتوای کیفی در کشف معنای «باغ فردوس». مطالعات معماری ایران، 7(13)، .88-71 
مک گرگر، سی. ام. (۱۳۶8). شرح سفری به ایالت خراسان (ج. دوم) (ترجمۀ اسدالله توکلی طبسی). مشهد: معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی.
منجم یزدی، ملا جلال‌الدین محمد. (1366). تاریخ عباسی (روزنامۀ جلال) (تاریخ ایران در روزگار شاه عباس صفوی) (ترجمۀ مقصودعلی صادقی). تهران: نگارستان اندیشه. 
منصوری، سیدامیر. (۱۳۸۹). چیستی منظر شهری (بررسی تاریخی تحولات مفهومی منظر شهری در ایران).  منظر، ۲(۹)، 30-33.
نظامی، ابوالقاسم. (1354). بررسی محلات شهر مشهد. مشهد: دانشگاه فردوسی.
وامبری، آرمین. (1372). زندگی و سفرهای وامبری، دنبالۀ سیاحت درویشی دروغین  (ترجمۀ محمدحسین آریا). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Koohsaria, M.J., Sugiyama, T., Shibata, A., Ishiia, K., Liaoe, Y., Hanibuchif, T. …… Oka, K. (2017). Associations of street layout with walking and sedentary behaviors in an urban and a rural area of Japan. Health & Place, 45, 64-69.
Lazarevic, E.V., Kekovic, Z. & Antonic, B. (2017). In search of the principles of resilient urban desin: implementability of the principles in the case of the cities in Serbia. Energy and Buildings, 158, 1130-1138.
Lenzholzer, S., Klemm, W. & Carolina, V. (2018). Qualitative methods to explore thermo-spatial perception in outdoor urban spaces. Uban Climate, 23, 231-249.