منظر آب-‌محور، نقش نظام آبی در شکل‌گیری منظر باغستان سنتی قزوین و حفاظت از آن

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد معماری منظر، گروه معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران.

2 استادیار، گروه معماری، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره)، قزوین، ایران.

3 پژوهشگر دکتری معماری، دانشکدۀ معماری و هنر، دانشگاه بوعلی سینا، همدان، ایران.

چکیده

بخش مهمی از تمدن ایران در پیوند با مدیریت و بهره‌برداری از منابع آبی در مقیاس‌های مختلف شکل‌گرفته است. باغستان سنتی قزوین از نمونه‌های منحصربه‌فرد در پیوند میان زیرساخت‌های آبی و توسعۀ سکونتگاه‌های انسانی در فلات ایران به‌شمار می‌رود. در نیم قرن اخیر، باغستان به‌صورت‌های مختلف با نابودی و تخریب روبرو بوده و اهمیت حفاظت منظر آن در دهه‌های اخیر مورد بحث قرار گرفته ‌است. این نوشتار با سؤال از چگونگی حفاظت از منظرباغستان، با شیوۀ تفسیری-تاریخی به خوانش منظر باغستان قزوین از دریچۀ زیرساخت آبی شکل‌دهنده به آن می‌پردازد. به این منظور با رجوع به مستندات تاریخی، تصاویر و نقشه‌ها، در کنار مطالعات معاصر در باب باغستان قزوین و رجوع به تاریخ شفاهی، مصاحبه با متولیان و باغداران، به واکاوی نقش زیرساخت آبی در شکل‌گیری مؤلفه‌ها و فرایندهای شکل‌دهنده به منظر باغستان قزوین می‌پردازد. درنهایت این نوشتار منظر باغستان قزوین را منظری آب-محور بر‌می‌شمارد. منظری که در تمامی مقیاس‌های سرزمینی، محلی تا خُرد متأثر از نحوۀ مدیریت و بهره‌برداری از منابع آبی بوده است. به این ترتیب حفظ و احیای منظر باغستان قزوین را درگرو حفظ و احیای سیستم سنتی آبی آن به‌عنوان مؤلفۀ بنیادی منظر باغستان می‌داند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Hydraulic Landscape, The Role of Water System in Shaping the Landscape of Qazvin Traditional Orchards

نویسندگان [English]

  • Mohammad Akbaryan 1
  • Ayda Alehashemi 2
  • Aref Nouri 3
1 M.A. in Landscape Architecture, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran.
2 Assistant Professor, Department of Architecture, Faculty of Architecture and Urbanism, Imam Khomeini International University, Qazvin, Iran.
3 Ph.D. Candidate, Faculty of Architecture and Art, University of Bu-Ali Sina Hamadan, Iran.
چکیده [English]

An important part of Iranian civilization has been shaped in connection with the management and exploitation of water resources on various scales. Qazvin traditional orchards are one of the unique examples of the connection between hydraulic infrastructure and the development of human settlements on the Iranian plateau. In the last half-century, the orchards have been destroyed in various ways and the importance of protecting its landscape has been discussed in recent decades.
Asking how to protect the landscape of the orchards, the study reads the landscape of Qazvin orchards from the perspective of shaping hydraulic infrastructure in an interpretive historical research methodology. By relying on historical documents, images and maps, along with contemporary studies on Qazvin orchards and oral history, interviews with trustees and orchardists, this research tries to analyze the role of hydraulic infrastructure in the formation of components and processes shaping the Qazvin orchards landscape. Finally, this article considers the landscape of Qazvin orchards as a hydraulic landscape A landscape that has been affected by the management and exploitation of water resources at all scales, from local to micro. Thus, the protection and rehabilitation of the landscape of Qazvin Orchards depends on the protection and rehabilitation of its traditional water system as a fundamental component of the landscape.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qazvin traditional orchards
  • Hydraulic infrastructure
  • Hydraulic landscape
  • Landscape reading
  • Landscape protection
آل‌هاشمی، آیدا و منصوری، سیدامیر. (1396). منظر؛ مفهومی در حال تغییر؛ نگاهی به سیر تحول مفهوم منظر از رنسانس تاکنون. باغ نظر، ۱۴(۵۷)، 33-44.
آل‌هاشمی، آیدا. (1399). پیوند زیرساخت‌های آبی سنتی و نظام محل‌های در شهرهای ایران؛ ساختارشهری و زیرساخت‌ آبی در شهر سمنان. هنر و تمدن شرق، ۸(۲۷)، ۵-۱۴.
ابن حوقل. (1366). سفرنامۀ ابن حوقل: ایران در صوره الارض (ترجمۀ جعفر شعار). تهران: امیرکبیر.
احمدی، پویا. (1388). باغستان‌های پیراشهری قزوین. بن، (81-80 ). 24-36.
اخوی‌زادگان، عباس. (1381). طرح مطالعاتی احیاء و ساماندهی باغات سنتی قزوین. قزوین: سازمان شهرداری قزوین.
اندرودی، الهام و صحراکاران، بتول. (1396الف). اصول و راهبردهای حفاظت از منظر فرهنگی باغستان بومی تاریخی شهر قزوین با تمرکز بر میراث مصنوع. صفه، 27(4)، 93-110.
اندرودی، الهام و صحراکاران، بتول. (1396ب). منظر فرهنگی باغستان سنتی قزوین: بررسی مفاهیم پایه و تحلیل عناصر و خصیصه‌ها در حوزة کالبدی. باغ نظر، 14(50)، 39-48.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم. (1340). مسالک و ممالک. به کوشش: ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اورسل، ارنست. (1382). سفرنامۀ قفقاز و ایران (ترجمۀ علی اصغر سعیدی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
بهشتی، سید محمد. (1390). باغات قزوین؛ اهلی شدن و اهلی کردن. سومین کنفرانس بین المللی آب، محیط زیست و توسعۀ پایدار در مناطق خشک و نیمه خشک. تاریخ مراجعه: 20/06/1398. قابل دسترس در: http://www.beheshti.me/wp-content/uploads/2014/05/SMD-903-BaghatQazvin.pdf
بهلر، الکساندر. (1356). س‍ف‍رن‍ام‍ۀ‌ ب‍ه‍ل‍ر: ج‍غ‍راف‍ی‍ای‌ رش‍ت‌ و م‍ازن‍دران در زمان سلطنت ناصر‌الدین شاه قاجار. به کوشش: علی‌اکبر خداپرست. مشهد: توس.
تاورنیه، ژان باتیست. (1336). سفرنامۀ تاورنیه (ترجمۀ ابوتراب نوری). اصفهان: کتابفروشی تأیید.
جمشیدی، محبوبه. (1391). روند شکل‌گیری باغات سنتی قزوین و تأثیر آن در حیات و پایداری شهر. پایان‌نامۀ منتشرنشدۀ کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.
حاجی کریمی، مهدی. (25/10/1398). مصاحبۀ شخصی.
دبیرسیاقی، محمد. (1381). سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن: از آغ‍از ت‍ا س‍ال‌ ۱۳۲۰ ه‍ج‍ری‌ ش‍م‍س‍ی‌ ب‍ا ف‍ه‍رس‍ت‌ و ن‍ق‍ش‍ه‌ه‍ا و ت‍ص‍اوی‍ر. قزوین: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین.
دیزانی، احسان. (1395). باغستان سنتی قزوین. منظر، 8(37)، 40-47.
دیولافوا، ژان. (1371). ایران کلده و شوش (ترجمۀ علی محمد فره‌وشی). تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، امین احمد. (1378). تذکره هفت اقلیم (ج. 2). تصحیح: سید محمدرضا ظاهری. تهران: سروش.
رحمانی، حمید. (05/03/1398). مصاحبۀ شخصی.
سلطانی محمدی، مهدی. (۱۳۹۶). مطالعۀ تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی بافت محمدیه قزوین. معماری اقلیم گرم و خشک، ۵(۶)، ۹۷-۱۱۴.
سیمیاری، سلمان. (05/03/1398). مصاحبۀ شخصی.
شاردن، ژان. (1335). سیاحت‌نامۀ شاردن (ج. 3) (ترجمۀ محمد عباسی). تهران: امیرکبیر.
صفی‌نژاد، جواد. (1383). تحلیل و تفسیر طومار آبیاری قرن هشتم (ه.ق.) شهر قزوین. تهران: وزارت نیرو، مؤسسۀ گنجینه ملی آب ایران.
عالمی، مهوش. (1388). باغ‌های شاهی و رابطه‌های شهری آنها. بن، (81-80)، 4-19.
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود. (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد (ج. 2) (ترجمۀ محمد مراد بن عبدالرحمن). تهران: دانشگاه تهران.
کرزن، جورج ناتانیل. (1367). ایران و قضیۀ ایران (ج. 1) (ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی). تهران: مرکز ان‍ت‍ش‍ارات‌ ع‍ل‍م‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی.
دوسرسی، کنت. (1362). ای‍ران‌ در ۱۸۴۰ - ۱۸۳۹م‌. (ترجمۀ احسان اشراقی). تهران: ستاد انقلاب فرهنگی، مرکز نشر دانشگاهی.
م‍ام‍ان‍ت‍وف، ن‌. پ‌. (1309). حکومت تزار و محمدعلی میرزا (ترجمۀ شرف‌الدین میرزا قهرمانی). تهران: مطبعه سیروس.
مرلوپونتی، موریس. (۱۳۹۱). جهان ادراک (ترجمۀ فرزاد جابرالانصار). تهران: ققنوس.
مستوفی، حمدالله. (1362). نزهه القلوب. به کوشش: گای لیسترانج. تهران: دنیای کتاب.
مستوفی، حمدالله. (1364). تاریخ گزیده. به کوشش: عبدالحسین نوائی. تهران: امیرکبیر.
منصوری، سیدامیر و آل‌هاشمی، آیدا و جمشیدیان، محمد. (۱۳۹۳). سیستم آبی بخارا به‌عنوان زیرساخت منظرین درون شهر. باغ نظر، ۱۱(۳۱)، ۱-۱۶.
مهندسین مشاور معماری و شهرسازی آورث. (1386). طرح ساماندهی و احیا باغستان سنتی قزوین (ج. 2 و 3). قزوین: سازمان شهرداری قزوین.
نامداریان، احمدعلی، بهزادفر، مصطفی و خانی، سمیه. (۱۳۹۵). نقش شبکۀ مادی‌ها در تحولات سازمان فضایی اصفهان، از آغاز تا پایان دورۀ صفوی. مطالعات معماری ایران، ۵(۱۰)، ۲۰۷-۲۲۸.
گمرکچی، یوسف؛ اکبری، مهدی و یونسی، مهدی. (1398). برآورد حقابۀ زیستی باغستان سنتی شهر قزوین با استفاده از قابلیت‌های سنجش از دور. محیط‌شناسی، 45(2)، 237-252.
ن‍اص‍ر خ‍س‍رو قبادیانی. (1373). س‍ف‍رن‍ام‍ۀ‌ ح‍ک‍ی‍م‌ ن‍اص‍رخ‍س‍رو ق‍ب‍ادی‍ان‍ی‌ م‍روزی‌. به کوشش: محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.

Berque, A. (1995). Les Raisons du Paysage, de la Chine Aintique aux Environements de Synthèse. Paris: Hazan.
Berque, A. (2000). De peuples en pays ou la trajection paysagère. In M. Collot (ed.), Les Enjeux du Paysage, pp. 320- 329. Paris: Ousia.
Berque, A. (2013). Thinking through Landscape (A. M. Feenberg-Dibon, Trans.). New York: Routledge.
Bonine, M. E. (1979). The morphogenesis of Iranian cities. Annals of Association of American Geographers, 69(2), 2018-2224.
Bonine, M. E. (1982). From Qanat to Kort: Traditional irrigation terminology. Iran, 20, 145-159.
Bonine, M. E. (1989). Qanats, field systems, and morphology: Rectangularity on the Iranian plateau. In P. Beaumont, M. Bonine, and K. McLachlan (eds.), Qanat, kariz, and khattara: Traditional Water Systems in the Middle East and North Africa. London: School of Oriental and African Studies.
Council of Europe. (2000). European Landscape Convention [Details of Treaty No. 176]. Retrieved September 18, 2020, from http://www.coe.int./en/web/conventions/full-list/-/conventions/treaty/176
English, P. W. (1966). City and Village in Iran; Settlement and Economy in the Kirman Basin. Madison: University of Wisconsin.
English, P. W. (1998). Qanats and Lifeworld in Iranian Plateau Villages. in J. Albert, M. Bernhardsson & R. Kenna (eds.), Transformations of Middle Eastern Natural Environments. Bulletin Series 103: Yale School of Forestry and Environmental Studies, Yale University Press.
Estaji, H. & Raith, K. (2016). The Role of Qanat and Irrigation Networks in the Process of City Formation and Evolution in the Central Plateau of Iran, the Case of Sabzevar. In F. F. Arefian & S. H. I. Moeini (eds.), Urban Change in Iran: Stories of Rooted Histories and Ever-accelerating Developments. switzerland: Springer International Publishing.
Ingold, T. (1993). The temporality of the landscape. World Archaeology, 25(2), 152-174.
Labbaf Khaneiki, M. (2020a). Cultural Dynamics of Water in Iranian Civilization. Netherlands: Springer.
Labbaf Khaneiki, M. (2020b). Water and Cultural Landscape, Case Study: Qanat of Qasem Abad, Yazd, Iran. In A. Alehashemi, J. F. Coulais, G. Hubert (eds.), Water & City; Hydraulic systems and Urban Structures. Paris: L’œil d’Or.
Olwig, K. R. (2004). This is not a Landscape: Circulating Reference and Land Shaping. In H. ALANG, H. SOOVÄLI, MARCANTROP & G. SETTEN (Eds.), European Rural Landscapes: Persistence and Change in a Globalising Environment. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
Spooner, B. (1974). City and River in Iran: Urbanization and Irrigation of the Iranian Plateau. Iranian Studies, 7(3), 681- 713.
Wylie, J. (2006). Depths and folds: on landscape and the gazing subject. Environment and Planning, 24(4), 519- 535.