بازخوانی مؤلفه‌های سازندۀ سازمان فضایی شهر ایرانی پس از اسلام در سفرنامه‌های قرن نهم تا چهاردهم هجری قمری

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری، گروه معماری منظر، دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

2 استادیار دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، ایران.

چکیده

سازمان فضایی مفهومی برآمده از نگاه سیستمی به شهر و اجزای سازندۀ آن محسوب می‌شود که شهر را حاوی معنایی فراتر از جمع جبری اجزای کالبدی آن دانسته و معنایی برآمده از نظم، نسبت و ارتباط میان اجزاء برای شهر قائل است. این مفهوم ناشی از توافق جمعی ساکنان در نحوۀ شکل‌گیری شهر است؛ در این دیدگاه اجزای سازندۀ شهر در هر تمدن، مطابق نظم و سازمانی خاص شکل می‌گیرد که برآمده از چارچوب فرهنگی مشابه آنهاست. از این رو مفهوم سازمان فضایی را می‌توان وجه ممیزۀ فرهنگی و نشان هویتی دانست. سفرنامه‌های مستشرقان قرن نهم تا سیزدهم هجری قمری از منابع مهمی هستند که گرچه با نظامی روشن و سیستمی به شهر نپرداخته‌اند، اما با ذکر رویدادهای زندگی اجتماعی و توصیف فضاها و عناصر مهم شهر، تصویری مختلط از سازمان فضایی شهر به‌دست می‌دهند. تحلیل و مقایسۀ یافته‌های توصیفی و تخصصی در راستای تبیین مفهوم سازمان فضایی شهر، تفسیر جدیدی از چیستی و چگونگی شهر ایرانی-اسلامی فراهم می‌کند. هدف از نوشتار حاضر پرداختن به نحوۀ شکل‌گیری سازمان فضایی خاص شهر ایرانی به لحاظ عملکردی و معنایی است. در این راستا مؤلفه‌‌های سازمان فضایی از جهت نقش در ساخت «کلیت» شهر و «روابط» متقابل مورد بررسی قرار می‌گیرند. روش تحقیق در این پژوهش از نوع تاریخی بوده و جمع‌آوری اطلاعات نیز به شیوۀ کتابخانه‌ای از سفرنامه‌ها و منابع تخصصی صورت گرفته است. ارتباط میان توصیف سیاحان و نظرات متخصصان از شهرهای ایرانی با سازمان فضایی آن، از طریق استنباط عقلی و تجزیه و تحلیل یافته‌ها صورت پذیرفته است. سازمان فضایی شهر محصول نگرش به شهر به‌عنوان یک کلیت مستقل است. شرط لازم برای معنایافتن شهر به‌عنوان یک «کل»، هدفمندبودن اجزا و نظم میان آنهاست که امکان شکل‌گیری، توسعه و تکامل شهر را در قالب ارگانیسمی پویا محقق می‌سازد. در شهرهای ایرانی دورۀ اسلامی چهار جزء قلمرو، مرکز، ساختار و کل‌های کوچک، الگو و روابط خاص سازمان فضایی شهر را شکل می‌دهند. در یک طبقه‌بندی کلی می‌توان از میان چهار مؤلفۀ اساسی سازمان فضایی شهر ایرانی، مرکز را به اعتبار مقام هستی‌بخش آن شرط لازم، و سه مؤلفۀ دیگر را همراه با مرکز به اعتبار نقش خدماتی، شروط کافی و مکمل تحقق کلیت سازمان فضایی شهر دانست.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reviewing the Constituent Components of the Spatial Organization of Iranian City after Islam in the 9th–14th AH Travelogues

نویسندگان [English]

  • Hamideh Abarghouei Fard 1
  • Seyed Amir Mansouri 2
1 Ph.D Candidate in Landscape Architecture, Faculty of Architecture, University of Tehran, Iran.
2 Assistant Professor, Faculty of Architecture, University of Tehran, Iran.
چکیده [English]

Spatial organization is a concept derived from a systemic view of the city and its components. It considers the city with a meaning more than the algebraic sum of its physical components. Its meaning is derived from the regularity, ratio, and relationship between components of the city. The spatial organization of a city is a result of the agreement between residents in the formation of the city. According to this perspective, the constituent components of the city in every civilization are formed based on a particular organization and discipline resulted from their similar cultural framework. Therefore, the spatial organization is a distinguished cultural aspect and identity mark. The travelogues of the orientalist of the 9th to 13th AH are the key sources. Although they did not address the city with a clear and systematic view, by mentioning the social life events and describing spaces and significant city elements, provided a mixed image of the spatial organization of the city. Analysis and comparison of the descriptive and specialized findings to explain the spatial organization of the city provide new interpretations about the nature and method of the formation of the Islamic-Iranian city. The current paper aims to address the formation of the particular spatial organization of the Iranian city functionally and semantically. In this regard, the components of the spatial organization are studied in terms of its role in the structure of the “whole” city and the interaction relationships. Research method is historical. Data collection was done using library method, including travelogues and technical resources. The relationship between tourists ‘descriptions and experts’ opinions of Iranian cities and its spatial organization was done through rational inference and analysis of findings. The city space organization is the product of an attitude towards the city as an independent whole. The necessary condition for finding the meaning of the city as a “whole” is the purposefulness of the components and the regularity between them that realizes the formation, development, and evolution of the city in the form of a dynamic organism. In the Iranian city of the Islamic period, four components form the territory, center, structure, and small units, model, and particular relations of the spatial organization of the city. In a general classification, among the four key components of the spatial organization of the Iranian city, due to its creating feature, the center is the necessary condition. Also, due to the service role, other components, along with the center are the sufficient and complementary conditions for the realization of the city’s spatial organization.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • City spatial organization
  • Iranian city
  • Islamic city
  • City’s structure
  • City centrality
ابن بطوطه. (1376). سفرنامۀ ابن بطوطه (ترجمۀ محمدعلی موحد). تهران: انتشارات آگاه.
افضل‌الملک، غلامحسین. (1361). افضل‌التواریخ (به کوشش منصوره اتحادیه و سیروش سعدوندیان). تهران: نشر تاریخ ایران.
امیری، مهراب. (1369). ده سفرنامه. تهران: نشر وحید.
اورسل، ارنست. (1382). سفرنامۀ قفقاز و ایران (ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
باربارو، جوزوفا. (1349). سفرنامۀ ونیزیان در ایران (ترجمۀ منوچهر امیری). تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی.
پوراحمد، احمد. (1370). جغرافیا و ساخت شهرکرمان. تهران: دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی.
پوراحمد، احمد و پوراحمد، عطیه. (1393). ساخت فضایی شهر در ایران قبل و بعد از اسلام. شهر پایدار، 1(1)، 21-36.
تاورنیه، ژان باتیست. (1336). سفرنامۀ تاورنیه (ترجمۀ ابوتراب نوری). اصفهان: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
توسلی، محمود. (1381). ساخت شهر و معماری در اقلیم گرم و خشک. تهران: انتشارات پیام پیوند نو.
جعفرپور، ابراهیم. (1368). بناها و شهر دامغان. تهران: نشر فضا.
حمیدی، ملیحه. (1376). استخوان‌بندی شهر تهران (ج. 1). تهران: سازمان مهندسی و عمران شهر تهران.
خادم‌زاده، محمدحسن. (1388). محلات تاریخی شهر یزد. تهران: انتشارات سبحان نور.
خدایی، زهرا و تقوایی، علی‌اکبر. (1390). شخصیت شناسی شهر اسلامی؛ با تأکید بر ابعاد کالبدی شهر اسلامی. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (4)، 103-113.
دلاواله، پیتر. (1370). سفرنامۀ پیترو دلاواله (ترجمۀ شعاع‌الدین شفا). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دیولافوا، ژان. (1371). ایران، کلده و شوش (ترجمۀ علی محمد فره‌وشی). تهران: دانشگاه تهران.
زنگی‌آبادی، علی. (1370). جغرافیا و برنامه‎‌ریزی شهری کرمان (ج. 1 و 2). کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
سایکس، سر پرسی مولزورث. (1363). ده‌ هزار مایل سیر در کشور شاهنشاهی (ترجمۀ حسین سعادت نوری). تهران: لوحه.
سرایی، محمدحسین. (1389). تحولات بازارهای ایرانی-اسلامی (مطالعه موردی بازار یزد). مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 1(2)، 25-37.
سرنا، کارلا. (1362). آدم‌ها و آیین‌ها در ایران (ترجمۀ علی اصغر سعیدی). تهران: انتشارات زوار.
سلطانی‌فرد، هادی و سیدمرادی، زهره سادات. (1395). دگرگونی جایگاه مسجد جامع در پیکره‌بندی فضایی شهر اسلامی مورد مطالعه: مسجد جامع شهر سبزوار. پژوهش‌های معماری اسلامی، 2(4)، 107-123.
شاردن، ژان. (1335). سیاحت‌نامۀ شاردن (ج. 7) (ترجمۀ محمد عباسی). تهران: انتشارات امیرکبیر.
شفقی، سیروس. (1387). پیش‌درآمدی بر شهر اسلامی و افتراق آن با شهر غربی. مجموعه مقالات نخستین همایش آرمانشهر اسلامی. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
عاملی، سیدسعیدرضا و اخوان، منیژه. (1391). بازنمایی عناصر هویت‌بخش شهری در سفرنامه‌ها (مطالعۀ مقایسه‏ای تهران و شهرستان‌های استان تهران). مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، 1(4)، 75-100.
فلامکی، محمدمنصور. (1368). شهر ایرانی در تجربۀ جهانی. تهران: نشر فضا.
فلاندن، اوژن. (1356). سفرنامۀ اوژن فلاندن به ایران (ترجمۀ حسین نورصادقی). تهران: چاپخانۀ روزنامۀ نقش جهان.
فلاندن، اوژن. (1393). سفر به ایران (تصویری از ایران دوران قاجار) (ترجمۀ عباس آگاهی). اصفهان: نقش مانا.
کاتب یزدی، احمدبن حسین. (1386). تاریخ جدید یزد. تهران: موسسۀ انتشارات امیرکبیر.
کرزن، جورج. (1349). ایران و قضیۀ ایران (ج. 2) (ترجمۀ غلامعلی وحید مازندرانی). تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کلاویخو، روی گونزالس. (1374). سفرنامۀ کلاویخو (ترجمۀ مسعود رجب‌نیا). تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
کمپفر، انگلبرت. (1363). سفرنامۀ کمپفر (ترجمۀ کیکاووس جهانداری). تهران: انتشارات خوارزمی.
کیانی، محمد یوسف. (1379). معماری ایران دورۀ اسلامی. تهران: سمت.
لوتی، پیر. (1372). به‌سوی اصفهان (ترجمۀ بدرالدین کتابی). تهران: انتشارات اقبال.
منصوری، سیدامیر. (1386). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، 4(7)، 50-60.
منصوری، سیدامیر. (1392). سازمان فضایی در شهر اسلامی ایران. هنر و تمدن شرق، 1(1)، 51-62.
منصوری، سید امیر و دیزانی، احسان. (1395). سیر تحول سازمان فضایی شهر قزوین از ابتدا تا دوران معاصر. تهران: پژوهشکدۀ نظر.
منصوری، سیدامیر و محمدزاده، شبنم. (1396). تحولات سازمان فضایی شهر تبریز از اوایل اسلام تا دورۀ قاجار. باغ نظر، 14(51)، 21-32.
موریه، جیمز. (1386). سفرنامۀ جیمز موریه (ج. 2) (ترجمۀ ابوالقاسم سری). تهران: نشر توس.
موسوی، احمد. (1368). تاریخ شهر دامغان. (ویراستار ابراهیم جعفرپور)، بناها و شهر دامغان، تهران: نشر فضا.
موسی‌پور، محمدیاسر. (1396). تحلیلی بر مبانی هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی نظریۀ برخاسته از زمینه. کیمیای هنر، ۶(۲۵)، ۷-۲2.
مینورسکی، ولادیمیر. (1337). تاریخ تبریز (ترجمۀ عبدالعلی کارنگ). تبریز: آیدین.
نظری قنبری، سارا و علی‌پور، سارا. (1397). سکونت و پیدایش شهر. معماری‌شناسی، 1(1)، 1-6.
وارثی، حمیدرضا، زنگی‌آبادی، علی و وفایی، ابوذر. (1385). سیر تحولات تاریخی و کالبدی بافت قدیم شهر کاشان. کاشان‌شناسی، (3)، 127-155.

Mansouri, S. A. (1997). Etude des évolutions de la ville et de l’architecture de Kerman, Sous la direction du Professeur Gerard Monnier. Thèse de doctorat, Université de Paris I, Panthéon-Sorbonne.
de Bruyn, C. (1718). Voyages par la Moscovie en Perse et aux Indes Orientales, ouvrage enrichi des tailles douces. Paris: Freres Wetstein.