چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین‌ها، معماری و منظر ایران

داریوش, بابک; اسگارد, آن; منصوری, سیدامیر

doi:10.22034/manzar.2020.238165.2066

چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین‌ها، معماری و منظر ایران

نوع مقاله : مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

¹ عضو هیئت علمی گروه معماری، مؤسسۀ پژوهشی شیخ بهایی، تهران، ایران.

² دانشیار معماری منظر، دانشگاه ژنو، سوئیس.

³ استادیار دانشکدۀ معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

10.22034/manzar.2020.238165.2066

چکیده

چارتاقی حجم اصلی، پایه و با فراوانی زیاد در معماری ایران است. از کارکردهای قدیمی این عنصر می‌توان به ساخت نیایشگاه مهر، آناهیتا و سپس آتشکده اشاره کرد که پس از ورود اسلام نیز، به عنوان شاکلۀ اصلی مسجد و امامزاده مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از صاحب‌نظران، چارتاقی را نه صرفاً عنصری عملکردی، بلکه دارای جنبه‌های اسطوره‌ای و مقدس معرفی می‌کنند. از سویی در میان اساطیر ایرانی، کوه عنصری چندوجهی، کارکردی و مقدس بوده است. به همین خاطر، بسیاری از آیین‌های باستانی در ارتباط مستقیم با کوه‌ها برپا می‌شده و غارهای داخل کوه نیز مانند سایر تمدن‌ها، از اولین معابد در ایران محسوب می‌شوند و مشاهده می‌شود ایرانیان معابد خود را با توجه به تقدس کوه و غار بنا کرده‌اند. گاهی معابد را در دامنه یا بالای کوه و گاهی همچون ایلامی‌ها، آنها را به شکل زیگورات و با الهام مستقیم از کوه می‌سازند. بدین‌ترتیب، معماری ساختۀ بشر، گاه تقدس خود را از کوه می‌گیرد. لذا در ارتباط با چارتاقی این سؤالات مطرح است که ریشۀ تقدس آن چیست و چه ارتباطی میان جنبه‌های اسطوره‌ای و تقدس آن مانند زیگورات با کوه وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش کیفی مطالعۀ اسنادی و با رویکردی اکتشافی به بررسی آیین‌های مشترک طواف و قربانی میان سه عنصر کوه، زیگورات (به عنوان عنصر واسطه) و چارتاقی و همچنین رابطۀ هریک از این عناصر با مهر یا خورشید پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد با ازمیان‌رفتن زیگورات‌ها در ایران، رابطۀ میان کوه و معماری معابد ایران ازبین نرفته است. می‌توان گفت این رابطۀ اسطوره‌ای کماکان میان چارتاقی و کوه برقرار بوده و به تعبیری چارتاقی تداوم تقدس کوه در معماری ایران است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Chahar Taqi, A Continuity of the Mountain’s Sanctity in Rituals, Architecture, and Landscape of Iran

نویسندگان [English]

Babak Dariush ¹
Anne Sgard ²
Seyed Amir Mansouri ³

¹ Faculty Member, Sheikh Bahai’ Research Center, Tehran, Iran.

² Associate Professor of Geneva University, Switzerland.

³ Assistant Professor, Faculty of Architecture, University of Tehran, Iran.

چکیده [English]

Chahar Taqi is the most frequent and basic volume in the Iranian Architecture. The structure of Mehr Temple, Anahita Temple, and then the fire temple was among the old functions of this element, which has been used as the main structure of the mosque and shrine after the advent of Islam. Many experts consider Chahar Taqi not only a functional element but also, an element with mythical and sacred aspects. Also, the mountain has been a multidimensional, functional, and sacred element among the Iranian myths. That is why many of the ancient rituals were held in the direct relationship with the mountains and the caves inside the mountains were considered as the first temples in Iran as other civilizations, and we witness that the Iranian have founded their own temples considering the sanctity of the mountain and cave. Sometimes, temples were built on the hillside or the top of the mountain, and sometimes, they were built in the form of the ziggurats and inspired by mountains such as Elamites. Therefore, man-made architecture adopts its sanctity from the mountain. Thus, Thus, questions arise on Chahar Taqi as what is the root of its sanctity and whether its mythical and sacred aspects, such as the ziggurat, can be related to the mountain. The current study investigates the common rituals of circumambulation and sacrifice between three elements of mountain, ziggurat (as intermediate) and Chahar Taqi. using qualitative research method, it also examines the relationship of each of these elements with Mehr or Sun through documentary study and exploratory approach. The results show that although ziggurats in Iran have been destroyed, the relationship between mountain and the architecture of the temples of Iran still exists. It can be said that this mythical relationship between Chahar Taqi and mountain has been established and in other terms, Chahar Taqi represents the continuity of the mountain’s sanctity in Iranian architecture.

کلیدواژه‌ها [English]

Iranian Ancient Rituals
Mehr
Mountain
Ziggurat
Chahar Taqi

مراجع

ابن اثیر، عزالدین. (1371). الکامل فی التاریخ (ترجمۀ ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی). جلد اول، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علمی.

ابن سعد، محمد. (1374). طبقات الکبری (ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی). جلد اول، تهران: فرهنگ و اندیشه.

اتینگهاوزن، ریچارد و گرابر، اولگ. (1381). هنر و معماری اسلامی3 (ترجمۀ یعقوب آژند). تهران: انتشارات سمت.

اردلان، نادر و بختیار، لاله. (1379). حس وحدت؛ سنت عرفانی در معماری ایران (ترجمۀ حمید شاهرخ). تهران: نشر خاک.

اعتماد مقدم، علیقلی. (1354). آی‍ی‍ن‌ و رسم‌های ای‍ران‍ی‍ان‌ ب‍اس‍ت‍ان‌ ب‍ر ب‍ن‍ی‍اد ش‍اه‍ن‍ام‍ۀ‌ ف‍ردوس‍ی‌. تهران: انتشارات ادارۀ فرهنگ و هنر.

الیاده، میرچا. (1362). چشم‌اندازهای اسطوره (ترجمۀ جلال ستاری). تهران: انتشارات توس.

الیاده، میرچا. (1385). رساله در تاریخ ادیان (ترجمۀ جلال ستاری). چاپ سوم، تهران: انتشارات سروش.

الیاده، میرچا. (1387). مقدس و نامقدس (ترجمۀ نصرالله زنگویی). تهران: سروش.

احمدزاده ‌شوهانی، لقمان. (1385). دوراونتاش، قلعۀ پادشاه ایلامی؛ شیوۀ ساخت چغازنبیل زائران را به طواف وادار می‌کرد. تاریخ مراجعه: 20/06/1398، قابل دسترس در: 850611089 https://www.isna.ir/news/.

افضل طوسـی، عفت‌السـادات و حسـن‌پور، مریم. (1391). نقـش نمادهای آیینـی و دینـی در نشـانه‌های بصـری گرافیـک معاصر ایران. مطالعات ملی، (13)49، 135-161.

اولانسی، دیوید. (1380). پژوهشـی در میتراپرستی؛ کیهان‌شناسی و نجات و رستگاری در دنیای باستان (ترجمۀ مریم امینی). چاپ سوم، تهران: نشر چشمه.

اوشیدری، جهانگیر. (1379). نور، آتش و آتشکده در آئین زرتشت. تهران: جهانگیر اوشیدری.

باستانی پاریزی، محمد ابراهیم. (1380). خاتون هفت قلعه. تهران: روزبهان.

بمانیان، محمدرضا و سیلوایه، سونیا. (1391). بررسی نقش گنبد در شکل‌دهی به مرکزیت معماری مسجد. آرمانشهر، 5(9)، 19-30.

بهار، مهرداد. (1376). از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: نشر چشمه.

پاتس، دنیل. (1397). باستان‌شناسی ایلام (ترجمۀ زهرا باستی). تهران: انتشارات سمت.

جعفری کمانگر، فاطمه و مدبری، محمود. (1382). کوه و تجلی آن در شاهنامۀ فردوسی. پژوهش‌های ادبی، 1(2)، 63-72.

جوادی، شهره. (1386). اماکن مقدس در ارتباط با طبیعت (آب، درخت و کوه). باغ نظر، 4(8)، 12-22.

جوادی، شهره و نیکویی، علی. (1394). استورة خورشید در هند و ایران. هنر و تمدن شرق، 3(10)، 15-21.

جودکی عزیزی، اسدالله؛ موسوی حاجی، سیدرسول و مهرآفرین، رضا. (1393). گونه‌شناسی الگوی چهارصفه در معماری ایرانی و سیر تحول آن. پژوهش‌های معماری اسلامی، 2(4)، 64-86.

دوستخواه، جلیل. (1370). اوستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. تهران: نشر مروارید.

رضی، هاشم. ( 1346). فرهنگ اعلام اوستا. تهران: انتشارات فروهر.

شمشادی، رضوان و حسینی دستجردی، سید مجید. (1396). نقش و تأثیر باورها و نمادهای آیینی در شکل‌گیری زیگورات چغازنبیل. پژوهش در هنر و علوم انسانی، 2(6)، 103-116. شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1389). فرهنگ نمادها (ترجمۀ سودابه فضایلی). تهران: انتشارات جیحون.

شهرزادی، رستم. (1375). موبد رستم. وهومن، (10)، 46-51.

شهمردان، رشید. (1360). تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان. تهران: راستی.

شیرازی، فرصت‌الدوله. (1314). آثار عجم. به اهتمام: عبداالله طهرانی. بمبئی: مطبع نادری.

عطار نیشابوری، فریدالدین. (1385). جوهرالذات. تهران: نشر اشراقیه.

عفیفی، رحیم. (1374). اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی. تهران: انتشارات توس.

فلامکی، محمدمنصور. (1371). شکل‌گیری معماری در تجارب ایران و غرب. تهران: نشر فضا.

فردوسی، ابوالقاسم. (1389). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چاپ سوم، تهـران: سخن.

فریزر، جیمزجورج. (۱۳۸۴). شاخۀ زرین (پژوهش درجادو و دین) (ترجمۀ کاظم فیروزمند). تهران: نشرآگه.

قاره بایف، عثمان. (1384). سنت‌ها، مراسم و جشن‌های ازبکی. گردآوری: عباسعلی وفایی. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

قرشی، امان‌الله. (1389). آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی. تهران: هرمس.

کاظمی، یاغش. (1393). چهارتاقی‌ها و آتشخانه‌های ایران. دانش مرمت و میراث فرهنگی (ویژه‌نامۀ آتشکده‌ها و آتشگاه‌های ایران)، (2)، 44-102.

کومن، فرانس والری ماری. (1380). آئین پر رمز و راز میترایی (ترجمۀ هاشم رضی). تهران: بهجت.

گروسی، عباس. (1355). آتشکدۀ بهرام و بررسی مختصر جغرافیای تاریخی مناطق اطراف دهستان خیر. بررسی‌های تاریخی، (66)، 199-237.

گیرشمن، رومان. (1375). چغازنبیل (دور اونتاش) (ترجمۀ اصغر کریمی). جلد دوم، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

لغت‌نامۀ دهخدا. (1377). علی‌اکبر دهخدا زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی. چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.

مجیدزاده، یوسف. (1370). تاریخ و تمدن ایلام. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مختاری، محمد. (1379). اسطورۀ زال. تهران: انتشارات توس.

مرادی غیاث آبادی، رضا. (1387). پیوندهای کعبه با خورشید و خانه خورشید. تاریخ مراجعه: 2/05/98 قابل دسترس در: http://www.ghiasabadi.com/kabe.html.

مرزبان، پرویز. (1373). خلاصۀ تاریخ هنر. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

مقدم، محمد. (1343). مهرابه یا پرستشگاه دین مهر. تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.

منصوری، سیدامیر. (1394). نگاهی به منظر کاشان: گزارش سفر علمی پژوهشگران منظر به شهر کاشان. تهران: پژوهشکدۀ نظر.

منصوری، سیدامیر و جوادی، شهره. (1398). سه‌گانۀ منظر ایرانی. تهران: پژوهشکدۀ نظر.

موسوی، سیدرسول. (1388). تصاویر بلاغی خورشید در شاهنامه و بازتاب اسطورة مهر در آن. ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، 5(14)، 112-128.

موسوی حاجی، سیدرسول و کیخایی، مهدی. (1387). زیگورات، یک سازۀ تمثیلی. پژوهش‌های تاریخی، (2)، 161-179.

مولوی، جلال‌الدین محمد. (1389). مثنوی معنوی. براساس تصحیح رنلدالین نیکلسون. قم: کمال‌الملک.

مهر، فرهنگ. (1383). دیدی نو از دینی کهن (فلسفۀ زرتشت). چاپ هفتم، تهران: جامی.

میری خسروشاهی، حمیده و فرید آقایی، مریم. (1393). بررسی مردم شناختی آیین قربانی سی و ششمین روز بهار در اسفنجان. فرهنگ و مردم ایران، (36)، 129-144.

ناس، جان. (1387). تاریخ جامع ادیان (ترجمۀ على اصغر حکمت). چاپ دهم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

نصر، سید حسین. (1394). هنر و معنویت اسلامی (ترجمۀ رحیم قاسمیان). تهران: انتشارات حکمت.

ورمازرن، مارتین. (1390). آیین میترا (ترجمۀ بزرگ نادرزاده). تهران: نشر چشمه.

ورجاوند، پرویز. (1385). کاوش رصدخانۀ مراغه (و نگاهی به پیشینۀ دانش ستاره‌شناسی در ایران). تهران: امیرکبیر.

هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره‌اى نمادها در هنر شرق و غرب (ترجمۀ رقیه بهزادى). تهران: فرهنگ معاصر.

هینلز، جان راسل. (1386). شناخت اساطیر ایران (ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلى). تهران: نشر چشمه.

یاقوت حموی. (1380). معجم البلدان (ترجمۀ علینقی منزوی). جلد اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

یونگ، کارل گوستاو. (1378). انسان و سمبول‌هایش (ترجمۀ محمود سلطانیه). تهران: جامی.

Boyce, M. (1975). Review: on the Zoroastrian temple cult of fire. Journal of the American oriental Society, 95(3), 454-465.

Niroumand, H., Zain, M.F.M & Jamil, M. (2012). The important role of Chogha Zanbil in earth architecture based on material, Structural and Architectural Aspects. Advanced Materials Research, (457-458), 395-398.

Mei, Y. P. (1987). «Mountains». In L. Jones & M. Eliade (Eds.), Encyclopedia of religion. New York: Collier Macmillan Publishers.

Pope, A. U. (1977). A survey of Persian art, from Prehistor Times to Present. Tehran: Soroush Press.

Wise, T. & Thurman, R. (1999). Circling the sacred mountain: A spiritual adventure through the Himalayas. New York: Bantam.

Mabbett, I. W. (1983). The symbolism of mount Meru. History of Religions. 23(1), 64-83.

Van der Sluijs, M.A. (2011). Traditional cosmology (4); The Global Mythology of Cosmic Creation and Destruction; volume: Disintegration. London: All-Round Publications.